จริยธรรมของสื่อในโลกยุคหลังสมัยใหม่ กรณีบริษัทไร่ส้ม

โดย...สังศิต พิริยะรังสรรค์

กรณีคุณสรยุทธ สุทัศนะจินดา สื่อมวลชนที่มีผู้นิยมชมชอบติดตามรายการข่าวของเขามากที่สุดในประเทศไทยในปัจจุบัน ถูก ป.ป.ช.วินิจฉัยว่าร่วมมือกับเจ้าหน้าที่ อสมท ในการกระทำความผิดในข้อหาทุจริตต่อ อสมท ได้กลายเป็นประเด็นร้อนให้สังคมต้องถกเถียงกันถึงเรื่องจริยธรรมของสื่อมวลชนกับความรับผิดชอบต่อสังคม

การกลายมาเป็นปัญหาของ อสมท ในกรณีนี้มาจากนโยบายการแปรรูปรัฐวิสาหกิจของรัฐบาลตั้งแต่ปี 2544 เป็นต้นมา ที่ผลักดันให้รัฐวิสาหกิจหลายแห่งรวมทั้งองค์การสื่อสารมวลชนแห่งประเทศไทยให้แปลงสภาพไปเป็นบริษัท อสมท ในตลาดหลักทรัพย์

การแปลงสภาพดังกล่าว ในด้านหนึ่งก็เป็นการเพิ่มประสิทธิภาพในการทำงานขององค์กร แต่ในอีกด้านหนึ่งก็เป็นการสร้างโอกาสในการแสวงหาผลประโยชน์ในรูปแบบใหม่ๆ ของฝ่ายบริหารและเจ้าหน้าที่ในองค์กรแห่งนี้ด้วย

คุณสรยุทธเริ่มต้นรายการ “คุยคุ้ยข่าว” จากการไปรับจ้างอ่านข่าวให้แก่ อสมท แต่เพราะว่ารายการได้รับความนิยมจากผู้ชมสูงมาก คุณสรยุทธจึงได้จัดตั้งบริษัท ไร่ส้ม และทำธุรกิจร่วมกับ อสมท การทำธุรกิจของบริษัท ไร่ส้ม นั้นต่อมาถูกพบว่าเป็นบริษัทที่ได้รับอภิสิทธิ์มากกว่าบริษัททั่วไป ที่สามารถลัดขั้นตอนโดยข้ามฝ่ายขายไปยังฝ่ายสนับสนุนและฝ่ายลูกค้าได้เลย ในขณะที่บริษัททั่วไปต้องผ่านถึง 8 ขั้นตอน ทำให้เอกสารของบริษัท ไร่ส้ม ไม่ได้ผ่านการตรวจสอบความถูกต้องของเอกสารการซื้อโฆษณาตามขั้นตอนปกติ

ในเวลาต่อมามีการตรวจพบว่าบริษัท ไร่ส้ม ได้ร่วมมือกับเจ้าหน้าที่ระดับปฏิบัติการบางรายจงใจแก้ไขเปลี่ยนแปลงข้อมูลคิวโฆษณาให้ผิดไปจากความเป็นจริงจนก่อให้เกิดความเสียหายต่อ อสมท เป็นเงินกว่า 138 ล้านบาท

เป็นที่น่าสังเกตว่ามีอีกบริษัทหนึ่งที่มีพฤติกรรมการทำธุรกิจคล้ายคลึงกับบริษัท ไร่ส้ม แต่ยอมชดใช้เงินคืนแก่ อสมท ในขณะที่บริษัท ไร่ส้ม บ่ายเบี่ยงที่จะจ่ายค่าความเสียหายให้แก่ อสมท เรื่อยมา จนกระทั่งความผิดของบริษัท ไร่ส้ม ปรากฏต่อสาธารณชนแล้ว จึงได้คืนเงินกว่า 138 ล้านบาท ให้แก่ อสมท

คำถามก็คือ การดำเนินธุรกิจแบบอภิสิทธิ์ของบริษัท ไร่ส้ม นับตั้งแต่เริ่มต้น มิได้มีฝ่ายบริหารของ อสมท เกี่ยวข้องเลยหรือ? และเพราะเหตุใดในท้ายที่สุดจึงมีเจ้าหน้าที่ระดับล่างเพียงคนเดียวเท่านั้นที่ถูกลงโทษไล่ออก

นอกจากนี้ เมื่อพิจารณาจากสถานภาพและความสัมพันธ์ระหว่างคุณสรยุทธ กับ อสมท จะพบว่า ในสถานะแรก คุณสรยุทธเป็นสื่อมวลชนที่มีสถานภาพแตกต่างจากสื่อมวลชนทั่วๆ ไป ที่สาธารณชนชื่นชมเขามากเป็นพิเศษจนถูกมองว่าเป็น “บุคคลสาธารณะ” ในโลกยุคหลังสมัยใหม่ (Postmodern)

โลกยุคนี้บุคลากรในภาคธุรกิจเอกชนส่วนหนึ่ง เช่น ดารา นักร้อง นักแสดง และสื่อมวลชนส่วนหนึ่ง ได้รับการยกย่องให้เป็นบุคคลสาธารณะ ซึ่งแตกต่างจากโลกยุคก่อนหน้านี้ที่ถูกเรียกว่า ยุคสมัยใหม่ ที่เน้นความเป็นเหตุเป็นผลแบบวิทยาศาสตร์ และบุคคลสาธารณะถูกจำกัดไว้เฉพาะนักการเมือง ข้าราชการ และเจ้าหน้าที่รัฐเท่านั้น ความเป็นบุคคลสาธารณะมีนัยถึงความมี “อำนาจ” ในสังคมที่สามารถโน้มน้าวหรือเปลี่ยนแปลงทัศนคติของผู้คนให้ไปในทิศทางที่พวกเขาต้องการ

แต่ในอีกสถานะหนึ่ง คุณสรยุทธเป็นนักธุรกิจที่เข้ามาทำธุรกิจกับ อสมท ดังนั้น หมวกสองใบนี้บนศีรษะของคุณสรยุทธจึงมีโอกาสและความเสี่ยงที่จะเกิดการทุจริตหรือมีผลประโยชน์ทับซ้อนในอาชีพของตนได้ และในที่สุดคุณสรยุทธก็ถูกตรวจสอบและพบว่ามีการทำทุจริตต่อ อสมท โดย ป.ป.ช.

แม้ความผิดของคุณสรยุทธจะถูก ป.ป.ช.วินิจฉัยเรียบร้อยแล้ว แต่การดำเนินคดีอาญาจะต้องมีการต่อสู้กันต่อไปในศาลอาญา คำถามก็คือ คุณสรยุทธจะดำเนินรายการข่าวของตนต่อไปจนกว่าศาลจะตัดสินความถูกผิด หรือคุณสรยุทธจะให้ความสำคัญกับจริยธรรมในวิชาชีพของสื่อมวลชนมากกว่า

จริยธรรมของแต่ละวิชาชีพไม่ได้เกิดขึ้นลอยๆ ตามธรรมชาติ หากแต่เป็นการร่วมกันสร้างขึ้นของคนในวิชาชีพนั้นๆ ซึ่งบางครั้งก็รวมถึงภาคประชาสังคมเข้าไปมีส่วนร่วมในการสร้างด้วย เพื่อกำหนดเป็นกรอบหรือระเบียบที่จะใช้เป็นบรรทัดฐานในการควบคุมพฤติกรรมของบุคคลในวงการวิชาชีพนั้นๆ โดยมีวิธีการและกระบวนการที่จะให้สมาชิกสามารถจำแนกได้ว่าอะไรคือสิ่งที่ ดีเลว ถูก-ผิด และควร-ไม่ควร

ในขณะนี้ชัดเจนว่า กรณีของคุณสรยุทธไม่ได้เพียงแต่ถูก ป.ป.ช.วินิจฉัยว่าร่วมทำการทุจริตกับเจ้าหน้าที่ของรัฐต่อ อสมท เท่านั้น คุณสรยุทธกำลังกระทำความผิดต่อจริยธรรมทางวิชาชีพของตนเองด้วย ผมเชื่อว่าเรื่องนี้ถ้าเกิดขึ้นเมื่อสัก 15-20 ปีก่อน ก็จะไม่กลายเป็นประเด็นทางสังคม แต่เป็นเพราะว่าในวันนี้เราทุกคนต่างอยู่ในโลกยุคหลังสมัยใหม่ที่เทคโนโลยีมีบทบาทอย่างสำคัญที่ทำให้ “เวลา” และ “สถานที่” ของโลกตะวันตกกับสังคมไทยเข้ามาอยู่ใกล้ชิดกันมากขึ้น

ดังนั้น มาตรฐาน บรรทัดฐาน ค่านิยมใหม่ๆ ของโลกตะวันตกนับวันจะมีอิทธิพลต่อสังคมไทยมากขึ้น และจะมีมาตรฐานที่ใกล้เคียงกันมากขึ้นเรื่อยๆ

ผมคิดว่ามนุษย์ทุกคนสามารถกระทำความผิดได้ และหากยอมรับผิดสังคมก็จะเปิดโอกาสครั้งใหม่ให้เสมอ ในปี 2547 มาร์ธา สจ๊วร์ต (Martha Stewart) นักจัดรายการทีวี วิทยุ และคอลัมนิสต์หนังสือพิมพ์นิวยอร์กไทมส์ ที่มีอิทธิพลต่อชาวอเมริกันจำนวนมหาศาล เธอเป็นผู้หญิงที่ได้รับการยกย่องว่าเป็นผู้สร้างวัฒนธรรมใหม่ให้แก่โลกในชื่อว่า ไลฟ์สไตล์ ได้ถูกศาลในสหรัฐตัดสินจำคุก 5 เดือน ในข้อหาอินไซด์เทรดดิง ซึ่งกฎหมายสหรัฐถือว่าเป็นข้อหาที่ร้ายแรงมาก แต่หลังจากพ้นโทษแล้ว เธอได้กลับมาจัดทำรายการตลอด 24 ชั่วโมง และยังคงได้รับความนิยมอย่างสูงจากคนอเมริกัน

แต่ถ้าคนที่กระทำความผิดเกิดความสำนึกผิดช้าเกินไป บางทีสถานการณ์ในชีวิตและสถานการณ์ของธุรกิจตัวเองอาจประสบปัญหาร้ายแรงอย่างที่คาดไม่ถึง ตัวอย่างเช่น กรณีของหนังสือพิมพ์ News of the World หนังสือพิมพ์สัญชาติอังกฤษของนาย Rupert Murdoch มหาเศรษฐีอันดับ 117 ของโลกในปี 2554 ข่าวอื้อฉาวของหนังสือพิมพ์ฉบับนี้จากการไปดักฟังโทรศัพท์ เพื่อหาข้อมูลข่าวจากพระราชวงศ์อังกฤษ นักการเมือง และบรรดาผู้มีชื่อเสียงจำนวนมาก จนทำให้ประชาชนชาวอังกฤษเกิดความโกรธแค้นอย่างขนานใหญ่

ผู้โฆษณาทั้งหมดต่างถอนตัวจากหนังสือพิมพ์และบริษัทในเครือของเมอร์ด็อก จนกระทั่งหนังสือพิมพ์ที่มีอายุยาวนานมากถึง 168 ปี ต้องปิดตัวลงในปี 2544 นอกจากนี้ธุรกิจ BSky B ซึ่งเป็นธุรกิจถ่ายทอดสัญญาณที่บริษัทของเมอร์ด็อกกำลังจะได้มา ก็พลอยถูกยกเลิกไปด้วย

ธุรกิจสื่อของเมอร์ด็อกที่ใหญ่เป็นอันดับสองของโลกเกิดความเสียหายแทบจะพังทลาย จนในท้ายที่สุดเขาได้ทำจดหมายขอโทษอย่างเป็นทางการต่อชาวอังกฤษและตีพิมพ์คำขอโทษในสื่อหลายฉบับ รวมทั้งได้เดินทางไปขอโทษต่อครอบครัวผู้เสียหายด้วย