ทำนาใน'ทะเลสาบ'หนึ่งเดียวในเมืองไทย

โดย...อัสวิน ภฆวรรณ

แม้ไม่น่าเชื่อ แต่ก็เป็นเรื่องจริง ที่เกษตรกรหมู่ 8 ต.ลำปำ อ.เมือง จ.พัทลุง ทำนาในทะเลสาบสงขลา ซึ่งเป็นเช่นนี้มาหลายชั่วอายุคนแล้ว

วิถีชีวิตของชาวบ้านริมฝั่งทะเลสาบสงขลา ซึ่งอาชีพหลักคือการทำประมงในทะเลสาบ จับปลาและสัตว์น้ำมาขาย เป็นรายได้เลี้ยงครอบครัวมาหลายชั่วอายุคน นับแต่ตั้งชุมชนนี้มากว่า 100 ปี บ้านเรือนก็ตั้งอยู่ริมฝั่งทะเลสาบ ซึ่งแต่ละรายมีที่ดินบนฝั่งเพียงแค่พอปลูกบ้านเรือนอาศัย เหลือพื้นที่เพื่อทำการเพาะปลูกน้อยมาก จึงได้คิดค้นหาวิธีการปลูกข้าวริมฝั่งทะเลสาบเพื่อเลี้ยงครอบครัว

แต่การปลูกข้าวในพื้นที่ริมทะเลสาบ ไม่เหมือนกับการปลูกทั่วๆ ไป เพราะจำเป็นต้องเชี่ยวชาญรู้สภาพความสมดุลของน้ำจืดและน้ำเค็ม รวมทั้งกระแสน้ำและคลื่นลม โดยใช้พื้นที่ริมชายฝั่งทะเลสาบที่ทอดยาวกว่า 9 กิโลเมตร และได้ถ่ายทอดความรู้วิธีการปลูกข้าวในทะเลสาบมาจนถึงยุคปัจจุบัน ถือเป็นการทำนาที่แปลกที่สุดและมีเพียงที่เดียวในประเทศไทย

หนูวาด นิยมแก้ว ซึ่งตลอดชีวิต 67 ปีของป้าหนูวาด ก็พบเห็นคนรุ่นปู่ย่าตายาย และพ่อแม่ทำนาริมทะเลสาบ และได้รับการถ่ายทอดความรู้วิธีการทำนาจากบรรพบุรุษ ตลอด 40 ปีที่ผ่านมา พื้นที่ริมทะเลสาบใกล้บ้านพักของป้าหนูวาด แปรสภาพเป็นนาข้าวเพาะปลูกมาเป็นเวลากว่า 40 ปีแล้ว หากรวมเพื่อนบ้านในชุมชนอีกหลายครัวเรือน พื้นที่ทำนาริมทะเลสาบรวมแล้วมีเนื้อที่กว่า 200 ไร่

โดยในช่วงหนึ่งปีสามารถทำนาข้าวได้หนึ่งครั้ง โดยเริ่มปักดำตั้งแต่กลางเดือน มิ.ย. และจะเก็บเกี่ยวผลผลิตปลายเดือน ก.ย.ของทุกปี โดยใช้เวลาเพาะปลูกประมาณ 3 เดือนครึ่ง ซึ่งในช่วงดังกล่าวน้ำในทะเลสาบจะเป็นน้ำกร่อย มีความจืดมากกว่าความเค็ม หากเกินเวลาดังกล่าวจะไม่ได้รับผลผลิต เนื่องจากน้ำทะเลจะหนุนสูงท่วมต้นข้าวเน่าเปื่อยเสียหาย

“ในช่วงนี้สามารถทำนาข้าวได้ เพราะทะเลสาบไม่มีคลื่นลม เรียกว่าช่วงลมพลัด โดยเริ่มตั้งแต่เดือน มิ.ย.-ก.ย. ในช่วงเดือน ก.ย.นั้น เป็นช่วงเก็บเกี่ยวข้าวพอดี และจะต้องเก็บเกี่ยวให้เสร็จด้วย เพราะหลังจากนี้ไปแล้ว จะเข้าสู่ช่วงลมนอก จะมีคลื่นลมแรง หากเก็บเกี่ยวไม่เสร็จข้างจะเสียหายหมด” ป้าหนูวาด อธิบายถึงความรู้อย่างรอบด้านเกี่ยวกับสภาพน้ำและลม ซึ่งเป็นสิ่งสำคัญในการปลูกข้าวในทะเลสาบ

วิธีการเพาะปลูกนั้นต้องหาพันธุ์ข้าวที่ลำต้นแข็งแรง มีรากลึก และต้นข้าวเมื่อเจริญเติบโตแล้วต้องมีความสูง สามารถต้านกับสภาพแรงลมและคลื่นขนาดเล็กที่ซัดเข้าหาฝั่งได้ ดังนั้นจึงนิยมใช้พันธุ์ข้าว กข.33 และพันธุ์ข้าวชัยนาท ผู้ทำนาข้าวในทะเลสาบนั้น จะต้องเตรียมแปลงนาข้าวบริเวณเพาะปลูก เนื่องจากนาข้าวส่วนใหญ่แบ่งเป็น 2 ส่วน ส่วนที่น้ำไม่จมประมาณ 30% ก็จะทำการไถกลบหน้าดินเล็กน้อย

อีกส่วนที่จมน้ำประมาณ 70% ของพื้นที่ระดับความลึกของน้ำประมาณ 30 เซนติเมตร สามารถปักดำได้เลย เนื่องจากเป็นดินเลนและตะกอนที่ทับถม ขั้นตอนนำเมล็ดพันธุ์ข้าวดังกล่าวหว่านเพื่อเพาะต้นกล้าให้มียาวสูงประมาณ 40-45 เซนติเมตร แล้วนำต้นกล้าปักดำโดยใช้ต้นกล้า 5-6 ต้นต่อ 1 กอ ปักดำให้ลึกลงในดินประมาณ 10 เซนติเมตร เพื่อให้มีความแข็งแรงต่อคลื่นขนาดเล็กที่พัดเข้าหาต้นกล้าจะไม่ให้หลุดลอยขึ้นมา และปักดำจนเต็มแปลง

สำหรับการดูแลรักษานั้น ไม่ยุ่งยากและไม่เปลืองเงิน ไม่ต้องลงทุน เนื่องจากการทำนาข้าวในทะเลสาบนั้น ไม่ต้องใช้ปุ๋ย ไม่ต้องไถนา และไม่ต้องใช้ยากำจัดพืช และบริเวณพื้นที่ทำนาข้าวนั้น จะมีแร่ธาตุจากธรรมชาติทับถมอยู่แล้วจากตะกอนที่ถูกพัดพามาจากท้องทะเลสาบนั้นเอง

“ที่สำคัญ การปลูกข้าวในทะเลสาบ ผลดีคือมีน้ำหล่อเลี้ยงต้นข้าวตลอดฤดูกาลทำนา เพราะการขึ้นลงของน้ำในทะเลสาบ ซึ่งได้รับผลผลิตเต็มเม็ดเต็มหน่วยคุ้มค่ากับการลงทุน นอกจากนั้นแล้วเมื่อต้นข้าวเจริญเติบโตยังเป็นแหล่งอาศัยของจำพวก กุ้ง หอย ปู ปลา ขนาดเล็กอีกด้วย ส่วนปริมาณข้าวจะได้ประมาณ 90% ชาวนา ริมทะเลสาบสงขลา ไม่ต้องซื้อข้าวกิน และบางรายยังเหลือสามารถขายได้ด้วย”

จากภูมิปัญญาชาวบ้าน ที่อาศัยความมักคุ้นสภาพแวดล้อม ดิน ฟ้า อากาศ มาใช้เพื่อทำการเกษตรดำรงชีพ ในทางวิชาการสมัยใหม่ ก็ให้ความสนใจวิธีการนี้

ไพรวัลณ์ ชูใหม่ นักวิชาการชำนาญการ สำนักงานเกษตร จ.พัทลุง บอกว่า การทำนาข้าวริมทะเลสาบสงขลา สามารถเรียกชื่อได้ว่า “ปลูกข้าวลอยน้ำ” ทางราชการเองก็ยังมีความพยายามส่งเสริม ใช้วิธีการเช่นนี้ในการปลูกข้าวในพื้นที่น้ำท่วม แม้ผลผลิตอาจจะไม่เท่ากับปลูกข้าวในพื้นที่นาปกติ แต่ก็ถือเป็นการปรับเปลี่ยนให้เหมาะสมกับสภาพพื้นที่ที่เปลี่ยนแปลง