พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประวิตรวัฒโนดม กรมหลวงปราจิณกิติบดี

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประวิตรวัฒโนดม กรมหลวงปราจิณกิติบดี

โดย...วิมลพรรณ ปิตธวัชชัย

พระนามเดิม พระองค์เจ้าประวิตรวัฒโนดม เป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว อันประสูติแต่เจ้าจอมมารดาแช่ม (กัลยาณมิตร) บุตรีพระยามหาอำมาตย์ (ชื่น) เมื่อปี 2418 ทรงศึกษาวิชาภาษาไทยชั้นต้นที่สำนักพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร) และพระตำหนักสวนกุหลาบ

กล่าวกันว่าบรรพบุรุษของเจ้าจอมมารดาแช่มเป็นไทยเชื้อสายจีน ได้รับราชการสนองพระเดชพระคุณในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นที่ไว้วางพระราชหฤทัยเป็นอย่างยิ่งมีบรรดาศักดิ์เป็นเจ้าพระยานิกรบดินทร์และได้บำเพ็ญกุศลโดยการสร้างวัดกัลยาณมิตรไว้

พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าประวิตรวัฒโนดม เป็นพระเจ้าลูกยาเธอรุ่นใหญ่ รุ่นเดียวกับพระองค์เจ้ากิติยากรวรลักษณ์ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ และพระองศ์เจ้าจิรประวัติวรเดช พระเจ้าลูกยาเธอรุ่นนี้ได้เสด็จออกไปศึกษายังต่างประเทศพร้อมกัน ตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์

 

ด้วยเหตุที่พระองค์เจ้าประวิตรวัฒโนดม ทรงมีพระพลานามัยไม่สู้จะสมบูรณ์นักจึงทรงเลือกศึกษาในวิชาการที่พอเหมาะกับพระพลานามัยของพระองค์ โดยทรงศึกษาภาษาต่างประเทศหลายภาษา เช่น ภาษาอังกฤษ ฝรั่งเศส และเยอรมัน ได้เสด็จไปทรงศึกษาในประเทศที่เป็นเจ้าของภาษาทุกประเทศ อีกทั้งทรงมีโอกาสไปพบปะกับผู้ดีชั้นสูงในประเทศต่างๆ เหล่านั้นอยู่เสมอ ทำให้ทรงมีความรู้ความสามารถในการที่จะกลับมารับราชการสนองพระเดชพระคุณในกรมราชเลขาธิการได้เป็นอย่างดี

ลังจากที่ทรงสำเร็จการศึกษากลับมารับราชการในกรมราชเลขานุการแล้ว ในปี 2440 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้เสด็จพระราชดำเนินประพาสประเทศต่างๆ ในยุโรป ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระบรมราชินีนาถเป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ แล้วทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มีคณะที่ปรึกษาประกอบด้วย สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี กรมพระจักรพรรดิพงศ์ สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุ์วงศ์วรเดช พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงเทวะวงศ์วโรปการ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นดำรงราชานุภาพ และเจ้าพระยาอภัยราชาสยามนุกูลกิจ พร้อมกับได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าลูกยาเธอพระวงศ์เจ้าประวิตรวัฒโนดม ซึ่งในเวลานั้นมีพระชนม์เพียง 22 พรรษา เป็นราชเลขานุการ ในสมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระบรมราชินีนาถ โดยมีข้อกำหนดไว้ว่าหากมีเหตุเกิดแก่ราชเลขาโดยมรณภัย พยาธิภัย หรือภัยอื่นๆ ที่ไม่ให้กระทำหน้าที่ได้แล้วก็ให้สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ ผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ ทรงแต่งตั้งผู้อื่นเป็นราชเลขานุการของพระองค์และของที่ประชุมที่ปรึกษาด้วย

ตลอดระยะเวลาที่ทรงดำรงตำแหน่งราชเลขานุการในผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์และที่ประชุมคณะที่ปรึกษา ในระหว่างที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จประพาสต่างประเทศนั้น พระองค์เจ้าประวิตรวัฒโนดม ทรงปฏิบัติหน้าที่อย่างเต็มความสามารถด้วยความเอาพระทัยใส่ ทำให้กิจการงานในหน้าที่สำเร็จลุล่วงไปเป็นอย่างดี ในปี 2445 จึงได้รับพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาพระอิสริยศักดิ์เป็น กรมหมื่นปราจิณกิติบดี

เนื่องพระองค์เจ้าประวิตรวัฒโนดมฯ ทรงมีพระอัธยาศัยต้องกันกับพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว มาตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์ ด้วยความไว้วางพระราชหฤทัย ด้วยทรงเห็นว่า เจ้านายพระองค์นี้ทรงเป็นผู้ที่ซื่อสัตย์และไม่เป็นอันตรายต่อผู้ใด พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงโปรดเกล้าฯ ให้ดำรงตำแหน่งราชเลขานุการในพระองค์ องคมนตรี ทรงสถาปนาพระอิสริยยศขึ้นเป็น พระเจ้าพี่ยาเธอ พระองค์เจ้าประวิตรวัฒโนดม กรมหลวงปราจิณกิติบดี ทรงรับราชการในตำแหน่งสมุหมนตรี และทรงเป็นเสนาบดี ตำแหน่งราชเลขาธิการด้วย

พระองค์เจ้าประวิตรวัฒโนดม กรมหลวงปราจิณกิติบดี ทรงรับราชการสนองพระเดชพระคุณมาถึงปี 2462 แต่ด้วยพระพลานามัยที่ไม่สมบูรณ์มาตั้งแต่ต้นก็ได้สิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 9 ธ.ค. 2462 ด้วยพระชันษาเพียง 45 ปี

เมื่อสิ้นพระชนม์แล้ว ได้รับพระมหากรุณาธิคุณโปรดเกล้าฯ เฉลิมพระนามเป็นพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประวิตรวัฒโนดม กรมหลวงปราจิณกิติบดี ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล ในปี 2478 ทรงเป็นต้นราชสกุล “ประวิตร”

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประวิตรวัฒโนดม กรมหลวงปราจิณกิติบดี ทรงเสกสมรสกับธิดา 2 คน ของเจ้าพระยาสุรสีห์วิสิษฐ (เชน กัลยาณมิตร) ทรงมีพระโอรสธิดา 7 พระองค์ โดยทรงมีพระโอรสธิดากับหม่อมชื้น กัลยาณมิตร 4 พระองค์ มีพระโอรสธิดา กับหม่อมช้อย กัลยาณมิตร 3 พระองค์ พระธิดาองค์หนึ่งในหม่อมช้อย คือ หม่อมเจ้าหญิง สวาสดิ์วัฒโนดม ประวิตร ทรงเป็นนักประพันธ์ชื่อดังในอดีตและผลงานของพระองค์ในนามปากกา “ดวงดาว” ยังเป็นที่รู้จักกันอย่างแพร่หลายมาถึงปัจจุบันในฐานะเจ้าของบทประพันธ์นวนิยายเรื่อง เคหาสห์สีแดง คำอธิษฐานของดวงดาว เชลยศักดิ์ และผยอง หม่อมเจ้าสวาสดิ์วัฒโนดม สิ้นพระชนม์ไปแล้วเมื่อปี 2544

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประวิตรวัฒโนดมฯ ทรงมีพระนัดดาอันเป็นที่รู้จักของผู้คนในสังคมปัจจุบันนี้เป็นอย่างดีคือ พล.ต.ต.ม.ร.ว.เจตจันทร์ ประวิตร ม.ร.ว.สุชาติจันทร์ ประวิตร และ ม.ร.ว.เหมือนจิตร ภิรมย์ภักดี ซึ่งทั้งหมดนี้เป็นโอรสธิดาของ ม.จ.จิตรปรีดี ประวิตร และ ม.ล.เหมือนจันทร์ ดารากร