สมเด็จพระศรีพัชรินทรา บรมราชินีนาถ

สมเด็จพระศรีพัชรินทรา บรมราชินีนาถ มีพระนามเดิมว่า “พระองค์เจ้าเสาวภาผ่องศรี” ทรงเป็นพระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

โดย..วิมลพรรณ ปีตธวัชชัย 

ที่ประสูติแต่ สมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพัชรินทรมาตา (เจ้าคุณจอมมารดาเปี่ยม) เมื่อวันที่ 1 ม.ค. 2407 ณ พระบรมมหาราชวัง นับเป็นพระเจ้าลูกเธอ ลำดับที่ 66 ในจำนวน 82 พระองค์ เมื่อทรงพระเยาว์นั้น พระองค์ได้ชื่อว่าเป็นผู้ที่มีสติปัญญาเฉียบแหลมมาก มีความเป็นองค์เองไม่ค่อยเชื่อฟังใครมากนัก ดังที่มีเสียงเล่าสืบต่อกันมาว่า เวลาทรงพระอักษรก็ไม่ทรงยอมอ่านดังๆ พระอาจารย์อ่านถวายไปเท่าใด พระองค์ท่านก็จะทรงเฉย และทอดพระเนตรตามไปเฉยๆ ทรงอ่านเขียนภาษาอังกฤษได้อย่างคล่องแคล่ว ได้รับราชการสนองพระเดชพระคุณเป็นพระภรรยาเจ้าใน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พร้อมด้วยพระเชษฐภคินีอีก 2 พระองค์ คือ สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี และสมเด็จพระศรีสวรินทิรา บรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า ทรงมีพระราชโอรสและพระราชธิดาทั้งสิ้น 14 พระองค์ สิ้นพระชนม์ในวันแรกประสูติ 1 พระองค์ และตกเสีย 5 พระองค์ และเจริญพระชนมายุ ดังนี้

1.สมเด็จฯ เจ้าฟ้าพาหุรัดมณีมัย กรมพระเทพนารีรัตน์

2.พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

3.สมเด็จฯ เจ้าฟ้าตรีเพ็ชรุตม์ธำรง

4.จอมพล สมเด็จฯ เจ้าฟ้าจักรพงษ์ภูวนาถ กรมหลวงพิษณุโลกประชานาถ

5.สมเด็จฯ เจ้าฟ้าศิริราชกกุธภัณฑ์

6.พล.ร.อ.สมเด็จฯ เจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ กรมหลวงนครราชสีมา

7.สมเด็จฯ เจ้าฟ้าจุฑาธุชธราดิลก กรมขุนเพ็ชรบูรณ์อินทราชัย

8.พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว

ภายหลังการสวรรคตของ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงสถาปนา สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธ พระราชโอรสในพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระวรราชเทวี ขึ้นเป็น สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชสยามมกุฎราชกุมาร พระองค์ต่อไป พร้อมทั้งสถาปนาพระอิสริยยศของพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระวรราชเทวี ขึ้นเป็น สมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระอัครราชเทวี ในฐานะทรงเป็นพระชนนีในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ พระองค์ใหม่ ซึ่งเป็นพระยศพระอัครมเหสีเช่นเดียวกับสมเด็จพระนางเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวี หลังจากนั้นเมื่อ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จพระราชดำเนินเยือนยุโรปอย่างเป็นทางการในปี 2440 พระองค์ได้สถาปนา สมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระอัครราชเทวี เป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ และเฉลิมพระนามาภิไธยขึ้นเป็น สมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระบรมราชินีนาถ ซึ่งเป็นตำแหน่งสูงสุดของพระภรรยาเจ้า ซึ่งเป็นที่ปรากฏชัดว่าทรงมีพระปรีชาสามารถที่จะวินิจฉัยราชการทั่วไปได้ แม้ในข้อราชการสำคัญที่มีความเห็นแตกต่างกันระหว่างเจ้ากระทรวงทบวงการนั้นๆ ก็ยังทรงพระราชวินิจฉัยได้โดยลำพังพระองค์ให้เป็นที่พอใจกันทั่วหน้า โดยมิให้เสียประโยชน์แก่ทางราชการอย่างหนึ่งอย่างใดเลย เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จฯกลับจากยุโรป พระองค์ได้พระราชทานเหรียญราชินีแก่ผู้โดยเสด็จดำเนินประพาสยุโรปคราวแรก เมื่อวันที่ 15 ธ.ค. 2440 และมีพระราชดำรัสว่า

“เรามีความขอบใจท่านทั้งหลายบันดาที่ได้โดยเสด็จ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวประพาสประเทศยุโรปครั้งนี้เป็นอันมาก ถึงว่า การเสด็จยุโรปครั้งนี้มิใช่ไปทัพศึกก็จริง แต่เมื่อคิดดูถึงระยะทางที่ไกลแลกันดาร ทั้งภยันตรายต่างๆ ซึ่งอาจจะมีจะเป็นได้ด้วยโลกะธาตุและเหตุอื่นๆ แลที่สุดเมื่อคิดว่าพระองค์แลพระบรมสุขของ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เป็นสิ่งสำคัญของชาวเราและบ้านเมืองของเราเพียงใด ก็ย่อมแลเห็นได้ว่าน่าที่ระวังเหตุการณ์ต่างๆ ในเวลาที่เสด็จไปครั้งนี้ เป็นการสำคัญมากที่ท่านทั้งหลายได้ติดตามเสด็จพิทักษ์รักษาแลสนองพระเดชพระคุณ ในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว โดยความจงรักภักดีต่อใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาท แลได้อุตส่าห์รักษาการตามหน้าที่เรียบร้อยตลอดมาจนเสด็จกลับคืนพระนครครั้งนี้ ชื่อว่าเป็นความชอบ ความดี และเป็นเกียรติยศแก่ท่านทั้งหลาย อันสมควรจะสรรเสริญยิ่งขึ้น ในส่วนตัวของเรานี้ ท่านทั้งหลายย่อมจะเข้าใจได้ว่า

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เปรียบดุจดวงชีวิตของเรา ที่ท่านทั้งหลายได้ช่วยกันพิทักษ์รักษาสนองพระเดชพระคุณใน พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ให้ทรงเป็นสุขสำราญตลอดทางกันดาร จนเสด็จกลับคืนพระนครฉะนี้ ก็เหมือนหนึ่งท่านทั้งหลายได้ช่วยป้องกันชีวิตของเราตลอดมา จึงขอบคุณท่านทั้งหลายเป็นอันมาก เมื่อเราระลึกถึงคุณของท่านทั้งหลายที่มีแก่เราดังว่ามานี้จึงได้สร้างเหรียญราชินีขึ้นโดยเฉพาะ แลได้รับพระราชทานพระบรมราชานุญาตใน พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ที่จะได้ให้แก่ท่านทั้งหลายในเวลานี้ จงรับไว้ประดับกายเป็นที่ระลึกถึงที่เราขอบคุณท่านทั้งหลาย ในครั้งนี้สืบไปทุกๆ คนเทอญ”

ในรัชกาลที่ 6 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงสถาปนาพระองค์เป็น สมเด็จพระศรีพัชรินทรา บรมราชินีนาถ พระราชชนนี และทรงมอบการปกครองในพระบรมมหาราชวังถวายเป็นสิทธิขาดแก่พระองค์ ต่อมายังถวายพระเกียรติในทางทหาร คือ ทรงเป็นพันโทผู้บังคับการพิเศษกองพันที่ 2 กรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และพันเอกพิเศษแห่งกรมทหารม้าที่ 5 นครราชสีมา พระองค์ได้ทรงรับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ฝ่ายในชั้นที่ 1 ทุกอย่าง ตั้งแต่ในรัชกาลที่ 5 มาแล้ว และได้ทรงดำรงตำแหน่งมหาสวามินีแห่งเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้าฝ่ายในด้วย (ตำแหน่งนี้มีหน้าที่กำหนดตัวผู้ที่สมควรได้รับพระราชทานตราขึ้นถวายเพื่อทรงพิจารณา ได้เลิกไปแล้วภายหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครองแผ่นดิน พ.ศ. 2475)

ในรัชกาลที่ 6 เมื่อพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงสถาปนาเครื่องราชอิสริยาภรณ์มงกุฎสยามชั้นสูงสุด คือ มหาวชิรมงกุฎ ขึ้น ได้ถวายแด่พระองค์เป็นปฐมสำหรับสตรี โดยวางบนพานตั้งไว้หน้าพระบรมโกศ เพราะตรานี้สร้างเสร็จเมื่อพระองค์เสด็จสวรรคตแล้ว

สมเด็จพระศรีพัชรินทรา บรมราชินีนาถ ทรงพระมหากรุณาแก่ประชาชนที่ได้รับความเจ็บไข้ได้ป่วย นอกจากจะทรงสนับสนุนการก่อตั้งโรงพยาบาลศิริราช และพระราชทานทรัพย์ส่วนพระองค์ตั้งโรงเรียนแพทย์ผดุงครรภ์และหญิงพยาบาล สำหรับเป็นสถานศึกษาวิชาพยาบาลและผดุงครรภ์ของสตรีแล้ว ยังทรงเป็นผู้นำชักชวนสตรีไทยให้เลิกการอยู่ไฟ หันมาใช้วิธีการพยาบาลแบบฝรั่งซึ่งสุขสบายและได้ผลดีกว่า นอกจากนี้พระองค์ยังทรงมีส่วนร่วมในการจัดตั้งสภาอุณาโลมแดงแห่งชาติสยาม (สภากาชาดไทย) ด้วย

สมเด็จพระศรีพัชรินทรา บรมราชินีนาถ ซึ่งแต่เดิมมีพระพลานามัยดีมาก แต่เมื่อทรงประสบความทุกข์วิปโยค เมื่อสิ้นพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ประกอบกับพระวักกะไม่เป็นปกติและบรรทมหลับยาก ก็ทำให้มีพระพลานามัยทรุดลงเป็นลำดับ เป็นเหตุให้พระกำลังลดน้อยถอยลงจนในปีหลังๆ ถึงกับทรงพระดำเนินโดยลำพังพระองค์ไม่ได้ ในกลางปี 2462 ได้ประชวรติดๆ กันหลายครั้ง ในที่สุดเมื่อวันที่ 19 ต.ค. 2462 ได้ประชวรด้วยไข้ที่เกิดแต่พิษในพระอันตะ จึงเสด็จสวรรคต ณ วังพญาไท ทรงมีพระนัดดาที่เป็นที่รู้จักของประชาชนชาวไทยสืบต่อมา คือ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระราชธิดาในรัชกาลที่ 6 พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจุลจักรพงษ์ พระโอรสใน สมเด็จฯ เจ้าฟ้าจักรพงษ์ภูวนาถ กรมหลวงพิษณุโลกประชานาถ พระวรวงศ์เธอพระองค์สุทธิสิริโสภา และพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวรานนท์ธวัช พระธิดาและพระโอรสใน สมเด็จฯ เจ้าฟ้าจุฑาธุชธราดิลก กรมขุนเพ็ชรบูรณ์อินทราชัย