ย้อนกาลเก่า เล่ารัตนโกสินทร์

เรื่อง อณุสรา ทองอุไร

หลังจากกระแสละครบุพเพสันนิวาส ได้ปลุกให้คนไทยหันมาสนใจเรื่องราวทางประวัติศาสตร์ไทยอย่างล้นหลามแล้ว นับเป็นเรื่องราวที่ดีงามที่คนไทยรุ่นหลังๆ ชื่นชมรากเหง้าของชาติไทย ที่ยังมีแง่มุมดีๆ อีกมากมายหลายเรื่องราวให้ได้ศึกษาเรียนรู้ ยิ่งค้นหาก็ได้แง่มุมอันทรงคุณค่าและน่าภาคภูมิใจไม่น้อยเลยทีเดียว

บริษัท บัตรกรุงไทย ได้จัดกิจกรรมย้อนเล่าเรื่องรัตนโกสินทร์สมัยรัชกาลที่ 4 ผ่านแว่นวรรณกรรมที่สะท้อนว่าอารยธรรมตะวันตกนั้นส่งอิทธิพลต่อการเปลี่ยนแปลงของไทยหลายด้าน จากการยอมเปิดประเทศเพื่อทำสนธิสัญญาทางการทูตและการค้า ที่แม้จะถูกเอาเปรียบเพราะโดนผูกมัดและจำกัดอำนาจอธิปไตยหลายอย่าง

แต่ไทยก็นำเอาวิชาการความรู้ที่ได้รับจากชาติตะวันตกมาพัฒนาประเทศให้เจริญก้าวหน้า ทั้งด้านการศึกษา ด้านการทหาร การยกเลิกประเพณีและความเชื่อเก่าๆ ที่ล้าสมัย ให้หันมายอมรับความคิดแบบใหม่ ทำให้ฐานะทางเศรษฐกิจของประเทศและประชาชนยกระดับสูงขึ้นอย่างเห็นได้ชัด

อาจารย์นัท-จุลภัสสร พนมวัน ณ อยุธยา วิทยากรผู้เชี่ยวชาญด้านศิลปวัฒนธรรมที่จะมาเบิกบทเข้าสู่เรื่องราวของรัตนโกสินทร์ในช่วงรัชกาลที่ 4 ว่า ตัวละครที่สำคัญในรัชกาลนี้ก็คือตระกูลบุนนาค เพราะเป็นดั่งกลไกที่สำคัญในการช่วยเติมเต็มยุคประวัติศาสตร์ช่วงนี้ให้สมบูรณ์ขึ้น เพราะเป็นสกุลที่มีบทบาทในการช่วยขับเคลื่อนบริหารประเทศ ทั้งด้านเศรษฐกิจและศาสนา โดยคนในสกุลบุนนาคนี่ถือว่าเป็นมือขวาในการช่วยบริหารประเทศในหลายกระทรวง กรมกองที่สำคัญต่างๆ

สามารถดูดัชนีชี้วัดได้จากวัดวาอารามต่างๆ ซึ่งถูกสร้างโดยคนในสกุลบุนนาค เช่น วัดพิชยญาติการามวรวิหาร วัดร้างที่สมเด็จพระยาบรมมหาพิไชยญาติ (ทัต บุนนาค) ได้บูรณปฏิสังขรณ์จากพระอารามโบราณที่ทรุดโทรมขึ้นใหม่ในสมัยรัชกาลที่ 3 ซึ่งเป็นสถาปัตยกรรมแบบไทยผสมจีนซึ่งเป็นที่นิยมในสมัยนั้น เมื่อแล้วเสร็จได้น้อมเกล้าถวายรัชกาลที่ 4 และพระราชทานนามจากวัดพระยาญาติการาม เป็นวัดพิชยญาติการาม หรือที่ชาวบ้านเรียกว่าวัดพิชัยญาติ ทัต บุนนาค ถือเป็นขุนนางคนสำคัญที่มีส่วนร่วมในการเจรจาสนธิสัญญาเบาว์ริ่ง นอกจากนี้ยังมีที่เริ่มสร้างจากคนสกุลบุคนาคอีก 3 วัด คือ วัดอนงคาราม วัดบุปผาราม และวัดประยุรวงศาวาส (ดิศ บุนนาค)

“ตอนที่รัชกาลที่ 4 สวรรคตหลังจากไปดูสุริยุปราคาที่ ต.หว้ากอ จ.ลพบุรี กลับมาและติดไข้ป่า ขณะนั้นรัชกาลที่ 5 ยังทรงพระเยาว์ พระชนมพรรษาเพียง 15 ชันษาเท่านั้น รัชกาลที่ 4 จึงได้ฝากฝังให้คนในตระกูลบุนนาค (ช่วง บุนนาค) ช่วยรัชกาลที่ 5 บริหารประเทศ เพราะพระองค์ยังเยาว์วัยยิ่งนัก ซึ่งตระกูลบุนนาคก็ได้ช่วยบริหารประเทศต่อจนกระทั่งรัชกาลที่ 5 ทรงเจริญพระชนมพรรษาถึง 20 ชันษา”

อาจารย์นัท เล่าต่อไปว่า วัดของคนตระกูลบุนนาคนั้นส่วนใหญ่จะอยู่ย่านฝั่งธนบุรี ฝั่งบางกอกน้อย โดยสยามประเทศยุคแรกๆ ของรัตนโกสินทร์จะไม่ค่อยติดต่อกับฝรั่งมากนักเนื่องจากฝรั่งเริ่มล่าอาณานิคมเข้ามาใกล้และล้อมประเทศไทยเอาไว้ เหมือนประเทศไทยเป็นไข่แดงอยู่ตรงกลาง และล่าอาณานิคมทั้งพม่า ลาว เขมร เวียดนาม โดยฝรั่งได้ทำสนธิสัญญาบางอย่างจนสิงคโปร์ต้องเสียเอกราชบางส่วนไป ทำให้รัชกาลที่ 4 มีความระมัดระวังในการคบหากับต่างประเทศ พระองค์เคยกล่าวว่า ญวน ลาว พม่า ไม่น่ากลัวเท่ากับฝรั่งหัวแดง เพราะพวกนี้เก่งเรื่องเทคโนโลยีกว่า มีความทันสมัยกว่า และยังนำฝิ่นเข้ามาเป็นโซ่ตรวนคล้องไว้ จนทำให้หลายประเทศรอบบ้านเราต้องเสียเมือง เพราะยอมให้ฝรั่งหัวแดงเข้ามาค้าฝิ่นโดยเสรี

ดังนั้น รัชกาลที่ 4 จึงทรงตั้งรับเรื่องนี้อย่างเข้มงวด โดยพระองค์ท่านทรงศึกษาภาษาต่างประเทศทั้งภาษาละติน ฝรั่งเศส จนสามารถ พูด อ่าน ฟัง ได้พอสมควร “สมัยที่พระองค์ท่านผนวชอยู่ที่วัดสมอราย หรือวัดราชาธิวาส ซึ่งอยู่ใกล้กับโบสถ์คอนเซ็ปชัญย่านสามเสนในปัจจุบัน พระองค์ได้ฝึกภาษากับบาทหลวงปารากัว และพระองค์ทรงสอนภาษาไทย บาลี และมคธ ให้กับบาทหลวงเป็นการตอบแทน จนพระองค์ขึ้นครองราชย์ก็มีความพร้อมเรื่องภาษาเป็นอย่างดี และพระองค์ยังอ่านหนังสือเป็นจำนวนมาก ในสมัยของพระองค์มีการสั่งหนังสือดีๆ เข้ามาในสยามเป็นจำนวนมาก

“ดังนั้น พระองค์ทรงตั้งคณะทำงานที่รู้ภาษาอังกฤษ เพื่อเป็นคณะทำงานเพื่อให้เท่าทันฝรั่งต่างชาติ และทรงจ้างครูมาสอนภาษาอังกฤษ (แหม่มแอนนา) ให้กับพระโอรสธิดาเชื้อพระวงศ์ตั้งแต่อายุ 3-4 ชันษา และให้สอนข้าราชการชั้นผู้ใหญ่อีกด้วย รวมทั้งพระองค์โปรดให้พระโอรสธิดาร่วมรับแขกบ้านแขกเมืองชาวต่างชาติอยู่เสมอ เพื่อให้พระโอรสธิดาทรงคุ้นเคยและไม่กลัวฝรั่งต่างชาติ ถือเป็นกลยุทธ์ที่เยี่ยมยอด พระองค์เชื่อว่าการจะสู้กับฝรั่งหัวแดงได้ก็คือการติดอาวุธทางปัญญามากกว่าใช้กำลังทางทหารเพียงอย่างเดียว”

เนื่องจากในรัชสมัยของรัชกาลที่ 1 นั้น เป็นช่วงที่ฝรั่งชาติโปรตุเกสเข้ามานานแล้ว แต่พอสมัยรัชกาลที่ 3 เริ่มมีฝรั่งชาติอังกฤษเข้ามา แต่คนไทยยุคนั้นพอพูดฟังภาษาโปรตุเกสได้บ้าง แต่ฟังภาษาอังกฤษไม่ได้เลย ดังนั้นรัชกาลที่ 4 จึงให้มีการสอนภาษาอังกฤษในรัชสมัยของพระองค์

สาเหตุที่พระองค์ทรงให้ตระกูลบุนนาคมีส่วนร่วมในการทำงานบริหารประเทศอย่างใกล้ชิดเนื่องจากต้นตระกูลบุนนาคเป็นแขกมาจากเปอร์เซีย มีความรู้เรื่องภาษา มีความสามารถในการค้าขาย ถือว่าเป็นฝ่ายบุ๋น ต่อมาภายหลังสกุลบุนนาคก็เริ่มเปลี่ยนมานับถือศาสนาพุทธในที่สุด

รัชกาลที่ 4 ถือเป็นจอมปราชญ์ในหลายๆ แขนง ทั้งเรื่องดาราศาสตร์ที่พระองค์ทรงคิดสร้างหอดูดาว คำนวณเวลาสุริยุปราคาอย่างละเอียดได้เป็นเสี้ยววินาที หรือกำหนดเวลาที่เป็นมาตรฐานสากลได้เร็วกว่าที่ฝรั่งต่างชาติใช้เร็วกว่าถึง 6 เดือน รวมทั้งพระองค์ยังเก่งเรื่องโหราศาสตร์จนได้รับการยกย่องว่าเป็นบิดาของโหราศาสตร์ไทยอีกด้วย

พระองค์ทรงชอบเรียนรู้และผสมผสาน พระองค์จะไม่ลอกเลียนแบบ แต่ใช้วิธีการนำของต่างบ้านต่างเมืองมาผสมผสานของไทย และได้ของใหม่ๆ ที่มีกลิ่นอายของความเป็นไทยอยู่ไม่น้อย

อาจารย์นัท เล่าว่า อย่างที่ที่เป็นอุทยานเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนีนั้น เดิมที่ดินในอุทยานนั้นเป็นนิวาสสถานเดิมของเจ้าพระยาศรีพิพัฒน์รัตนราชโกษาธิบดี (แพ บุนนาค) เป็นอธิบดีกรมพระคลังสินค้าในรัชกาลที่ 5 ต่อมารัชกาลที่ 9 โปรดเกล้าฯ พระราชทานให้อนุรักษ์และพัฒนาเป็นอุทยานเฉลิมพระกียรติ เนื่องจากพื้นที่ดังกล่าวเป็นย่านประวัติศาสตร์ใกล้เคียงกับสถานที่ซึ่งสมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนีเคยประทับตั้งแต่ครั้งทรงพระเยาว์

ในรัชสมัยของรัชกาลที่ 4 ทรงเริ่มสร้างพิพิธภัณฑ์ขึ้นครั้งแรกถือว่าเป็นรอยัลมิวเซียม มีเรือกลไฟลำแรกชื่อสยามอรสุมพล เพื่อใช้ค้าขายข้าว มีถนนหนทางที่ตัดขึ้นใกล้กับพระราชวังก็คือถนนเสาชิงช้า เริ่มใช้ช้อนส้อมรับประทานข้าว ประเทศไทยเป็นประเทศแรกในเอเชียที่กินข้าวด้วยช้อนส้อม เริ่มใส่โจงกระเบนคู่กับเสื้อราชปะแตน เพราะพระองค์ทรงเปิดใจรับสิ่งใหม่ๆ อยู่เสมอ โดยเอามาผสมผสานกับความเป็นไทยดั้งเดิม

ถือว่ารัชสมัยของรัชกาลที่ 4 นั้น ทรงมีบทบาทและได้ริเริ่มสิ่งใหม่ที่สร้างประโยชน์และคุณูปการให้กับชาวไทยอย่างเหลือคณานับ