เครื่องถมนคร

เครื่องถมเป็นงานช่างชั้นสูง ในอดีตใช้สำหรับเป็นเครื่องราชูปโภค และเครื่องบรรณาการ เริ่มมีบันทึกในสมัยอยุธยาตอนต้นในแผ่นดินสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ และในสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ได้เคยทรงจัดส่งเครื่องถมไปบรรณาการแด่พระเจ้าหลุยส์ที่ 14 ที่กรุงปารีส ประเทศฝรั่งเศส และถวายบรรณาการ “กางเขนถม” ต่อพระสันตะปาปา ณ กรุงโรมด้วย จากหลักฐานเอกสารน่าจะเชื่อได้ว่า เครื่องถมสมัยอยุธยามีการทำอยู่ 2 แห่ง คือ กรุงศรีอยุธยาแห่งหนึ่ง และที่เมืองนครศรีธรรมราชอีกแห่งหนึ่ง

กรรมวิธีในการผลิตเครื่องถมนั้นจะเริ่มจากการขึ้นรูป โดยใช้เนื้อเงินไม่ต่ำกว่า 95% มาหลอมแล้วนำมาแผ่หรือรีดให้ไดขนาดตามที่ต้องการ จากนั้นนำแผ่นเงินมาตีสลับกับการให้ความร้อนให้รูปทรงเป็นไปตามต้องการ แล้วจึงทำการสลักลวดลายลงบนภาชนะ จากนั้นจึงทำการลงยาถม โดยใช้น้ำยาถม* ที่เตรียมไว้แล้วที่ละลายตัวด้วยความร้อนแปะลงบนร่องลวดลาย แล้วจึงใช้ไฟ “เป่าแล่น” ให้น้ำยาถมไหลไปตามร่องนั้นจนทั่ว ทิ้งไว้ให้เย็นแล้วใช้ตะไบถูเอายาถมส่วนที่เกินออก ขัดจนได้ที่ แล้วทำการสลักหรือแกะลวดลายส่วนละเอียดของภาพต่างๆ ให้ปรากฏชัดเจนขึ้น เรียกว่า “การแกะแรหรือการแรเงา”

หลังจากขั้นจึงนำชิ้นงานไปขัดเงา ชิ้นงานที่สำเร็จ ซึ่งรูปพรรณเป็นโลหะเงินเรียกว่า “ถมเงิน” หรือ “ถมดำ” ในกรณีของถมทอง ตัวรูปพรรณจะเป็นโลหะเงิน ช่างถมมีการทำลวดลายสีเงินให้เป็นสีทอง โดยการนำทองคำบริสุทธิ์มารีดให้เป็นแผ่นและตัดเป็นชิ้นเล็กๆ ผสมกับปรอท แล้วกวนจนผงทองกับปรอทละลายเป็นเนื้อเดียวกัน ซึ่งเรียกว่า “ทองเปียก” จากนั้นจึงทาทองทับลงไปบนเส้นเงิน แล้วจึงไล่ปรอทด้วยความร้อน จากนั้นจึงนำไปตกแต่ง

ถ้าชิ้นงานมีการทาทองบนพื้นที่เป็นเงินทั้งหมดเรียกว่า “ถมทอง” หรือ “ถมทาทอง” แต่ถ้าแตะทองเพียงบางส่วนเรียกว่า “ถมตะทอง” (ปัจจุบันถมตะทองนี้โดยทั่วไปส่วนมากเรียกกันว่า ถมทอง) จากนั้นจึงนำไปแกะสลักลวดลายเพื่อให้ปรากฏลายเส้นส่วนประกอบต่างๆ วิธีการนี้เรียกว่า “การสลักหรือเพลาลาย” ซึ่งตรงกับ “แกะแร” ในการทำถมเงินนั่นเอง เมื่อเสร็จจากการสลักหรือเพลาลายแล้ว จึงไปทำความสะอาดและชักเงาอีกครั้งหนึ่ง จึงเสร็จขั้นตอนเรียบร้อยสมบูรณ์