สังคม-การเมืองบนผืนผ้าใบ ปีเตอร์ ซาล

โดย...อฐิณป ลภณวุษ

หอศิลป์เชียร์น คุนทัลเล (Schirn Kunsthalle) ในเมืองแฟรงก์เฟิร์ต เยอรมนี เปิดนิทรรศการ Peter Saul วันนี้-4 ก.ย.ศกนี้ ให้คนได้ศึกษาผลงานจิตรกรรมเชิงเสียดสีสังคม-การเมือง ของจิตรกรร่วมสมัยชาวอเมริกัน ปีเตอร์ ซาล อย่างใกล้ชิด

ก่อนหน้าที่ Bad Painting จะกลายเป็นแนวทางการวาดภาพของบรรดาจิตรกรฟิเกอเรทีฟชาวอเมริกัน หรือศิลปินร่วมสมัยในอเมริกาทั้งหลาย ในราวทศวรรษที่ 1970 ผลงานของปีเตอร์ ซาล ก็ยึดมั่นในการแสดงออกถึงการเสียดสีสังคมด้วยภาพที่ไม่เน้นความสวยงาม หรือรสนิยมดีๆ ทางศิลปะ มาก่อนใครแล้ว

ย้อนไปตั้งแต่ปลายทศวรรษที่ 1950 ปีเตอร์ ซาล ก็เริ่มถ่ายทอดเอกลักษณ์ของเขา ด้วยการผสมผสานป๊อปอาร์ต เซอร์เรียลิสม์ แอบสแทรกต์ เอ็กซ์เพรสชันนิสม์ ชิคาโก้ อิมเมจิสม์ ซานฟรานซิสโก ฟังก์ รวมถึงวัฒนธรรมการ์ตูนเข้าด้วยกัน โดยมุ่งเน้นไปที่เนื้อหาวิพากษ์สังคมและการเมืองเป็นหลัก

ในเบื้องแรก ปีเตอร์ ซาล ได้แสดงออกถึงความสามารถทางศิลปะ ผ่านป๊อปอาร์ตผสานกับการ์ตูนล้อการเมือง ผ่านสีสันจัดจ้านและร้อนแรง อันเป็นสิ่งที่ชุมชนแคลิฟอร์เนียในขณะนั้นเรียกร้องต้องการ และแล้วผลงานของเขาก็เข้าสู่โหมดที่ดำมืดขึ้นเรื่อยๆ เรียกว่า ไปๆ มาๆ เขาก็เน้นตีแผ่ด้านมืดของสังคมอเมริกันเสียเป็นส่วนใหญ่

ในโหมดใหม่นี้ ภาพเขียนของเขาเต็มไปด้วยอารมณ์ขัน ความขี้เล่นที่ล้นเหลือ ทว่า แฝงคำวิจารณ์เสียดสีสังคมแบบแสบๆ คันๆ ส่วนใหญ่จะออกมาเป็นภาพการ์ตูนล้อเลียน ที่มุ่งเป้าไปที่คนใหญ่คนโต คนเด่นคนดังทั้งหลายในสังคม

นอกเหนือจากการได้รับการศึกษาด้านศิลปะอย่างเป็นแบบแผนแล้ว ปีเตอร์ ซาล ได้พัฒนาผลงานในรูปแบบที่เป็นตัวเองอย่างล้นเหลือ โดยที่ไม่เคยร่วมกับกลุ่มเคลื่อนไหวทางศิลปะกลุ่มใดกลุ่มหนึ่งเป็นพิเศษ มีแต่มุ่งมั่นพัฒนาฝีมือตัวเองไปในทิศทางที่ชอบๆ ตลอดช่วงเวลากว่า 50 ปีในอาชีพจิตรกร

ภาพวาดของปีเตอร์บอกเล่าเรื่องราวในลักษณะเกินจริง โจ่งแจ้งชัดเจนในการตีความ สำหรับนิทรรศการ Peter Saul นั้น หอศิลป์เชียร์น คุนทัลเล ได้รวบรวมผลงานกว่า 60 ชิ้น โด่งดัง ตั้งแต่ ชุด Ice Box Paintings ชุด Vietnam Paintings จากทศวรรษที่ 1950-1960 รวมทั้งผลงานล่าสุดนับจากทศวรรษที่ 1980-2000

ดร.ฟิลิปป์ เดมันดต์ ผู้อำนวยการหอศิลป์เชียร์น คุนทัลเล บอกว่า ภาพเขียนของ ปีเตอร์ ซาล ได้ตีแผ่ความเป็นจริงในสังคมอเมริกันได้อย่างยอดเยี่ยม

“ผลงานของเขาเหมือนๆ กับโปสเตอร์การเมืองในยุคพร็อพพากันดา ด้วยสีสันฉูดฉาด สดใส กับรูปฟอร์มที่ดูขัดหูขัดตา แต่ก็แสดงออกถึงสไตล์ที่ชัดเจน”

ด้าน ดร.มาร์ทีนา ไวน์ฮาร์ต ภัณฑารักษ์ผู้จัดนิทรรศการนี้ กล่าวเสริมว่า อารมณ์ขันและการกัดไม่ปล่อยเป็นอาวุธสำคัญในผลงานของปีเตอร์ ซาล

“เรียกได้ว่าเขาเป็นคนบุกเบิกศิลปะแบบ Bad Painting ในสหรัฐ หลังจากนั้น จิตรกรอเมริกันจำนวนมากก็หันมาวาดภาพในแนวนี้ ซึ่งหลายคนก็ประสบความสำเร็จเช่นเดียวกับเขาในการวิพากษ์สังคม-การเมืองอเมริกัน ผ่านศิลปะการ์ตูนล้อเลียนเหนือจริง ที่นอกจากจะเป็นการตอบสนองแรงขับทางด้านศิลปะแล้ว ยังได้แสดงความคิดเห็นทางการเมือง ในมุมมองของเขาที่ต้องการให้เปลี่ยนแปลงไปในทางที่ดีขึ้นด้วย”

ปีเตอร์ ซาล เริ่มต้นอาชีพจิตรกรในช่วงที่เรียกได้ว่า น่าตื่นเต้นที่สุดในแวดวงศิลปะอเมริกัน โดยในทศวรรษที่ 1950 นั้น จิตรกรหนุ่มสาวต่างเข้าสู่ยุคสมัยของแอบสแทรกต์ เอ็กซ์เพรสชันนิสม์  ซึ่งส่วนใหญ่เรื่องราวที่ปรากฏบนผืนผ้าใบ ก็จะเริ่มตีตัวออกห่างจากเรื่องราวชีวิตของชนชั้นกลางที่เป็นที่นิยมมาก่อนหน้านี้ ทว่า มองหาสิ่งที่เป็นตัวตน เป็นปัจเจกมากขึ้น

วัฒนธรรมป๊อปเข้ามาเปลี่ยนชีวิตผู้คน ซึ่งจิตรกรร่วมสมัยก็หนีไม่พ้นวังวนนี้ ไม่ว่าจะเป็น แอนดี วอร์ฮอล รอย ลิกเตนสไตน์ โดย ปีเตอร์ ซาล เองก็จัดว่ามีกลิ่นอายของป๊อปอาร์ต อย่างชุด Ice Box Paintings แสดงให้เห็นความสำคัญของตู้เย็นในยุคหลังสงคราม เป็นเครื่องหมายของความอุดมสมบูรณ์และแสดงฐานะทางเศรษฐกิจ

ปีเตอร์ ซาล ยังนิยมนำเอาคาแรกเตอร์ดังๆ อย่าง มิกกี้ เมาส์ ซูเปอร์แมน และซูเปอร์ฮีโร่อื่นๆ มาเป็นส่วนประกอบในงานของเขา แต่ละภาพล้วนแสดงออกถึงด้านมืด เช่น ภาพ Superman and Superdog in Jail (1963) หรือ Superman’s Punishment (1963) ฯลฯ และยังมีชุดที่ตีแผ่สังคมอเมริกัน ได้แก่ ชุดอาชญากรรมต่างๆ ตั้งแต่ Killer (1964) Woman Being Murdered (1964) Sex Crime (1964) Crime Doesn’t Pay (1963) Man in Electric Chair (1964) เป็นอาทิ

ในปี 1965 ปีเตอร์ ซาล เป็นจิตรกรอเมริกันรายแรกๆ ที่หยิบยกเอาด้านมืดของประวัติศาสตร์อเมริกัน มาพูดถึงในงานศิลปะ กับการเริ่มต้นวาดภาพชุด Vietnam Paintings กับด้านมืดในสงครามเวียดนาม อย่างภาพ Yankee Garbage (1966) Vietnam (1966) Saigon (1967) ฯลฯ

ในนิทรรศการครั้งนี้ ยังมีภาพวาดล้อการเมืองที่โด่งดังที่สุดของเขา Government of California (1969) มาจัดแสดงเอาไว้ด้วย โดยเป็นภาพของประธานาธิบดีขณะนั้น (โรนัลด์ เรแกน) ปะทะกับนักต่อสู้ด้านสิทธิมนุษยชน มาร์ติน ลูเทอร์ คิง จูเนียร์ ที่ทั้งคู่มีแขนขาผิดรูปผิดร่าง อยู่เบื้องหน้าสะพานโกลเดนเกต และธนาคารกลางสหรัฐ