คัลเจอร์ แอนด์ คัลเลอร์ @ สุโขทัย-ศรีสัชนาลัย
ความเก๋ไก๋ของเมืองเก่าสุโขทัยและศรีสัชนาลัยอยู่บนถนนสายอาร์ตที่ไม่เคยปรากฏในแผนที่อุทยานฯ
โดย...กาญจน์ อายุ
ความเก๋ไก๋ของเมืองเก่าสุโขทัยและศรีสัชนาลัยอยู่บนถนนสายอาร์ตที่ไม่เคยปรากฏในแผนที่อุทยานฯ
ชาวเมืองเก่าสุโขทัยช่วยกันสร้างสรรค์กำแพงวัดริม “ถนนสังคโลก” ให้กลายเป็นงานศิลปะ และชาวบ้านศรีสัชนาลัยก็ช่วยกันวาดฟุตปาทให้กลายเป็น “แลนด์อาร์ตลายผ้าซิ่นตีนจก” เปลี่ยนตลิ่งธรรมดาให้กลายเป็นถนนคนเดินริมตลิ่งสุดเก๋
อุทยานประวัติศาสตร์สุโขทัย-ถนนสังคโลก
ร้านเช่าจักรยานตรงข้ามอุทยานประวัติศาสตร์สุโขทัยขายดีไม่มีโลว์ซีซั่น แต่ละคนจะได้แผนที่มาพร้อมกับตั๋ว ในแผนที่จะแสดงสถานที่สำคัญต่างๆ ทั้งวัดและโบราณสถานภายในและนอกเขตกำแพงเมือง ซึ่งทำให้เห็นภาพรวมของเขตเมืองเก่า และลักษณะการสร้างเมืองสมัยสุโขทัยที่น่าสนใจ
เมืองเก่าสุโขทัยแตกต่างจากเมืองหลวงปัจจุบัน เพราะรอบเขตกำแพงเมืองไม่มีแม่น้ำสายใหญ่ไหลผ่าน เพื่อตัดปัญหาน้ำท่วมขัง กษัตริย์จึงเลือกตั้งราชธานีใกล้เทือกเขาบรรทัดและสร้างระบบชลประทานที่น่าทึ่ง
ชัยวัฒน์ ทองศักดิ์ เจ้าพนักงานพิพิธภัณฑ์ชำนาญงาน พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ รามคำแหง อธิบายว่า น้ำที่ใช้ในเมืองหลวงถูกแจกจ่ายจากสรีดภงส์ หรือทำนบพระร่วง เป็นบ่อกักเก็บน้ำขนาดใหญ่บริเวณตีนเขาที่รองรับน้ำจากภูเขาด้านบน จากนั้นน้ำจะไหลไปตามคันบังคับน้ำส่งตรงสู่คูเมือง ตระพัง บาราย และบ่อน้ำเล็กๆ มากกว่า 400 แห่ง เมื่อน้ำเต็มบ่อจะมีท่อลอดไหลไปยังคลองแม่ลำพัน และไหลลงสู่แม่น้ำยมในที่สุด แต่ปัจจุบันระบบชลประทานโบราณถูกมองข้าม เพราะคนพึ่งพาน้ำประปาและปล่อยให้บ่อน้ำกลายเป็นบ่อขยะ
แต่ในเขตอุทยานฯ ยังมีบ่อน้ำโบราณให้เห็นอยู่อย่าง วัดสระศรี วัดตระพังสอ วัดตระพังเงิน วัดตระพังทอง รวมถึงวัดพระพายหลวงนอกเขตกำแพงเมืองที่ในอดีตเคยอยู่กลางน้ำ ซึ่งถนนริมรั้ววัดตระพังทองนี่เองที่เป็นเส้นทางลับของงานศิลปะ ถูกเรียกว่า ถนนสังคโลก (Sangkhalok Street of Art)
ถนนแคบๆ ที่เต็มไปด้วยงานศิลปะ โดยฝั่งกำแพงวัดถูกประดิษฐ์ให้เป็นงานปูนปั้นลอยตัว เกี่ยวกับการทำเครื่องสังคโลก ส่วนฝั่งกำแพงบ้านคน เจ้าของบ้านแต่ละหลังก็ทำงานศิลปะในแบบของตน อย่างบ้านช่างปูนปั้น ได้นำเศษจานชามสังคโลกมาประดับกำแพงเสียสวยงาม ส่วนบ้านจิตรกรก็ได้เพนต์กำแพงเสียวิจิตรอย่างกับแกลเลอรี่กลางแจ้ง
งานศิลปะทุกชิ้นบนถนนสังคโลกเป็นฝืมือของศิลปินท้องถิ่นและชาวบ้าน โดยมีงานศิลปะกว่าร้อยชิ้น รูปแบบไม่ซ้ำกัน และเมื่อเดินไปสุดปลายทาง ถนนจะนำพาไปหาศิลปินตัวจริงทั้ง บ้านสุเทพสังคโลก และบ้านกะเณชา สังคโลก แกลเลอรี่ ที่นักท่องเที่ยวสามารถดูกระบวนการทำและการเขียนลายเครื่องสังคโลกได้โดยไม่เสียค่าใช้จ่าย แต่ถ้าจะร่วมกิจกรรม บ้านกะเณชา มีสอนการปั้นดิน การเผา และเคลือบ ค่าใช้จ่ายคนละ 500 บาท และบ้านสุเทพ สอนการเขียนลาย ราคาคนละ 350 บาท
ถัดออกไปในละแวกเดียวกันยังมี บ้านปรีดาภิรมย์ สอนเขียนลายสังคโลกบนเสื้อ (ตั้งแต่ 8 คนขึ้นไป) คนละ 500 บาท โดยจะไม่สอนแค่การวาดลายเท่านั้น แต่ยังสอนไปถึงความหมาย เช่น ลายปลา แสดงถึงความสมบูรณ์ ลายหอยสังข์ แสดงถึงความศักดิ์สิทธิ์ ลายนก ลายพรรณพฤกษา และลายดอกไม้ ที่แสดงถึงความสัมพันธ์กับวิถีชีวิตและสังคมเมืองสุโขทัยโบราณทั้งสิ้น วิธีนี้จึงเป็นการประยุกต์ลายสังคโลกให้ใกล้ชิดคนและคนเข้าถึงได้
ชุมชนบ้านใหม่ตระพังทองมีช่างฝีมืออยู่หลายแขนงทั้งช่างแกะสลักไม้ งานพุทธศิลป์ งานหล่อพระ และงานสังคโลก หน้าที่ของถนนสังคโลกจึงไม่ได้เป็นตัวแทนเรื่องราว แต่ยังเป็นตัวดึงความสนใจให้ใครที่เดินผ่านมาตามไปหาแหล่งกำเนิดงานศิลปะด้วยตัวเอง
อุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย-แลนด์อาร์ตตีนจก
แผ่นดินพระร่วงเจ้าประกอบด้วย 3 เมือง ได้แก่ สุโขทัย ศรีสัชนาลัย และกำแพงเพชร ซึ่งทั้งหมดถูกขึ้นทะเบียนเป็นมรดกโลกจากองค์การยูเนสโก ภายใต้ชื่อ เมืองประวัติศาสตร์สุโขทัยและเมืองบริวาร ในปี 2534
อุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัยมีโบราณสถานและโบราณวัตถุ 215 แห่ง (ยังสำรวจไม่ครบ) ที่โดดเด่น ได้แก่ วัดนางพญา วัดที่มีลวดลายปูนปั้นสวยงาม ปรากฏอยู่บนซากผนังวิหาร ลักษณะเด่น คือ ลวดลายกึ่งมนุษย์กึ่งวานร ลวดลายพรรณพฤกษา และลวดลายเทพนม ซึ่งลายปูนปั้นเหล่านี้เป็นต้นแบบให้ช่างฝีมือท้องถิ่นนำไปพัฒนาเป็นลวดลายเครื่องประดับเงินและทองโบราณ
วัดช้างล้อม มีเจดีย์ประธานทรงลังกาตั้งอยู่ในกำแพงแก้วสี่เหลี่ยม ที่ฐานเจดีย์มีช้างปูนปั้นยืนหันหลังชนผนังเจดีย์จำนวน 39 เชือก โดยลักษณะช้างที่เมืองศรีสัชนาลัยมีลักษณะเด่นกว่าวัดอื่น คือ ยืนเต็มตัวแยกออกจากผนัง มีขนาดสูงใหญ่กว่าช้างจริง และด้านหน้ามีพุ่มดอกบัวปูนปั้นประดับ
ฝั่งตรงข้ามเป็นที่ตั้งของวัดเจดีย์เจ็ดแถว มีเจดีย์แบบต่างๆ ที่ได้รับอิทธิพลจากหลายชาติทั้งปูนปั้นแบบไทย ศิลาแลงจากขอม และอิฐมอญจากพุกาม เจดีย์ที่สำคัญคือ เจดีย์ประธานรูปดอกบัวตูม ด้านหลังพระวิหาร
เมืองศรีสัชนาลัยมีฐานะเป็นเมืองลูกหลวงของสุโขทัย จนกระทั่งสุโขทัยอยู่ภายใต้อำนาจของกรุงศรีอยุธยาได้เปลี่ยนชื่อเป็น เมืองสวรรคโลก ต่อมาในสมัยกรุงศรีอยุธยาตอนต้น เมืองศรีสัชนาลัยหรือเมืองสวรรคโลกกลายเป็นเมืองผลิตภาชนะเครื่องเคลือบสังคโลกให้แก่กรุงศรีอยุธยา จากนั้นหลังเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ 2 เมืองถูกทิ้งร้าง กระทั่งเข้าสู่สมัยรัตนโกสินทร์ เมืองศรีสัชนาลัยถูกนำไปตั้งเป็นชื่ออำเภอศรีสัชนาลัย ทำให้เมืองศรีสัชนาลัยโบราณหวนกลับมาใช้ชื่อเดิมอีกครั้ง
นอกจากเขตโบราณสถาน เมืองศรีสัชนาลัยยังมีสตรีทอาร์ตรุ่นใหม่อยู่ใน ต.ท่าชัย เรียกว่า ถนนคนเดินริมตลิ่ง แลนด์อาร์ต ท่าชัย อ.ศรีสัชนาลัย จ.สุโขทัย เป็นถนนเลียบแม่น้ำยม ใกล้สะพานแขวนศรีประเสริฐที่เชื่อม ต.ท่าชัย และ ต.ศรีสัชนาลัย ที่ต้องเรียกว่า แลนด์อาร์ต เพราะแทนที่งานศิลปะจะอยู่บนผนังแต่กลับถูกละเลงลงพื้น วาดเป็นลวดลายผ้าซิ่นตีนจก เอกลักษณ์ผ้าซิ่นชาวไทยพวนที่อพยพมาจากทางตอนใต้ของหลวงพระบาง มาอาศัยอยู่ที่ ต.หาดเสี้ยว เขตเมืองศรีสัชนาลัย
ขวัญชัย พัทวี ประธานชุมชนท่าชัยพัฒนา เล่าว่า แลนด์อาร์ตเกิดขึ้นจากความร่วมมือของ อพท. (องค์การบริการการพัฒนาพื้นที่พิเศษเพื่อการท่องเที่ยวอย่างยั่งยืน (องค์การมหาชน)) เทศบาลเมืองศรีสัชนาลัย และชาวบ้านท่าชัย โดยชาวบ้านช่วยกันวาดฟุตปาทยาว 175 เมตร เพื่อหวังให้เป็นแหล่งท่องเที่ยวใหม่และเปิดเป็นถนนคนเดินทุกวันศุกร์และวันเสาร์สุดท้ายของทุกเดือน (ยกเว้นช่วงฤดูฝน)
ถนนคนเดินเปิดเวลา 16.00-21.00 น. ชาวบ้านจะนำอาหารพื้นบ้าน ผ้าทอ เครื่องเงิน และของในท้องถิ่นมาขาย รวมถึงลานรำวงย้อนยุคและการแสดงดนตรีโฟล์กซอง ซึ่งคาดว่าจะเปิดอีกครั้งในเดือน ส.ค.
สุโขทัยเวลานี้มีทั้งความโบราณและความใหม่ มีทั้งวัดและสตรีทอาร์ต มีทั้งคัลเจอร์และคัลเลอร์ ซึ่งสิ่งที่เพิ่มเข้าไปใหม่ก็เพื่อต่อยอดและดำรงวัฒนธรรมท้องถิ่นในรูปแบบปัจจุบัน ถ่ายทอดออกมาให้ถูกจริตคนรุ่นใหม่ให้พวกเขาเข้าใจและเข้าถึงรากเหง้าด้วยตัวเอง
