เอเลี่ยนสปีชีส์

โดย...ธเนศน์ นุ่นมัน ภาพ อัศวิน พินิจวงษ์

หลังจากเกิดกระแสข้อตำหนิต่อกรณีที่โลกโซเชียลพากันเตือนเรื่องการปล่อยปลาเทศบาล หรือที่เราเรียกกันติดปากว่า ปลาซัคเกอร์ ลงแหล่งน้ำเพื่อทำบุญจนอาจจะสร้างภัยคุกคามต่อระบบนิเวศ แม้กระแสเรื่องนี้จะเริ่มหมดไป แต่ปัญหาที่เกิดจากพืชหรือสัตว์ใน “กลุ่ม Alien Species” หรือสิ่งมีชีวิต ชนิดพันธุ์ต่างถิ่นที่เข้ามาแพร่ระบาด ยังพบเห็นได้ทั่วไปและหลายกรณีก็เป็นเสมือนระเบิดเวลาทำลายระบบนิเวศที่ซุกซ่อนอยู่ทุกแห่งหน

ก่อนอื่นต้องย้อนกลับไปดูกรณีของปลาซัคเกอร์ หรือที่ชื่อวิทยาศาสตร์ Hypostomus Plecostomus เจ้าปลาชนิดนี้เคยเป็นที่นิยมนำไปเลี้ยงเป็นปลาตู้ สายพันธุ์ตัวสีดำสนิทนั้นเมื่อยี่สิบกว่าปีก่อนมีราคาขายปลีกสูงทีเดียว ก่อนจะมีการเพาะพันธุ์ได้มากขึ้นๆ จนเหลือราคาตัวละไม่กี่บาท

นักเลี้ยงปลาตู้มักจะได้รับคำแนะนำจากร้านว่า หากซื้อปลาสวยงามชนิดอื่นไปก็ควรจะซื้อเจ้าปลาเทศบาลซึ่งมีประโยชน์ในการทำความสะอาดเศษอาหารหรือคราบตะไคร่ภายในตู้ปลาไปด้วย สิ่งที่ผู้เลี้ยงปลามักจะมีประสบการณ์ตรงกัน คือ ปลาสวยงามหลายชนิด ซื้อมาได้ไม่นาน ก็มีอันตายลง ทั้งที่ทราบสาเหตุและหาต้นตอไม่พบ แต่เจ้าซัคเกอร์กลับยังอยู่รอด ยึดครองอาณาจักรตู้ปลาไปโดยปริยาย

เมื่อตู้ปลาไม่เหลือปลาสวยงาม ก็เหลือทางเลือกสองทาง คือซื้อปลาใหม่มาเลี้ยง หรือเลิกเลี้ยงไปเลย และเมื่อเห็นว่าซื้อมาใหม่ก็อาจจะได้ผลลัพธ์อีหรอบเดิมอีก ก็ต้องเลือกอย่างหลัง แต่เจ้าซัคเกอร์ที่เหลืออยู่ล่ะ จะทำอย่างไร ทิ้งให้ตายก็บาป เอาไปปล่อยดีกว่า และนี่เองที่เป็นเส้นทางหนึ่งที่เจ้าเอเลี่ยนสปีชีส์ชนิดนี้หลุดรอดไปสู่แหล่งน้ำธรรมชาติจนขยายแพร่พันธุ์อย่างรวดเร็ว

ผู้เชี่ยวชาญด้านสัตว์น้ำ อธิบายสาเหตุความอึดของมันว่า ความสามารถปรับตัวให้เข้ากับสภาพแวดล้อมต่างๆ เป็นคุณสมบัติอยู่คู่มันมาโดยตลอด แม้ในภาวะที่เป็นพิษหรือแหล่งน้ำที่มีออกซิเจนละลายในน้ำต่ำกว่ามาตรฐานปกติ ปลาอื่นไม่มีทางทนได้ แต่ซัคเกอร์ก็ยังอยู่รอดปลอดภัย มันสามารถวางไข่ครั้งละประมาณ 500-600 ฟอง

และเพราะมันเป็นสัตว์ต่างถิ่น ไม่มีศัตรูตามธรรมชาติ คอยควบคุมปริมาณ มันก็สามารถขยายพันธุ์ได้อย่างรวดเร็ว หลายคนคงเคยเห็นข่าวว่า มันทำลายระบบนิเวศ บึง คลองหลายแห่ง คลองย่อยบางแห่งเคยพบฝูงปลาซัคเกอร์นับหมื่นตัววางข่ายดักจับเอาไปทำปุ๋ยได้เป็นตันๆ ชนิดพันธุ์ต่างถิ่นที่รุกรานระบบนิเวศในประเทศไทยนั้นมีนับร้อยชนิด ที่รู้จักกันอย่างแพร่หลาย นอกเหนือจากเจ้าปลาซัคเกอร์แล้วสามารถยกตัวอย่างมาพอเป็นสังเขป เช่น หอยเชอร์รี่ ศัตรูตัวฉกาจของนาข้าว และยังแพร่ระบาดไปในทุกพื้นที่ทุกจังหวัด สร้างความเสียหายจนต้องนำเข้าสารเคมีกำจัดนับหมื่นล้านบาทต่อปี ทั้งยังส่งผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมและคุณภาพชีวิตของประชากรตามมาอีกด้วย

จอกหูหนูยักษ์ เฟิร์นลอยน้ำชนิดหนึ่งที่มีถิ่นกำเนิดอยู่ในอเมริกาใต้ เข้ามาระบาดแย่งพื้นที่พรรณพืชน้ำอื่นๆ ในท้องถิ่น บดบังไม่ให้แสงแดดและออกซิเจนผ่านลงไปใต้ผิวน้ำได้ ทำให้พืชใต้น้ำไม่สามารถสังเคราะห์ด้วยแสงได้และตายลง ซ้ำเติมพื้นที่ที่มันระบาดให้ขาดออกซิเจนที่ต้องใช้ไปกับการย่อยสลายซากพืช ที่สุดสัตว์น้ำก็อยู่ในบริเวณนั้นไม่ได้

หอยกะพงเทศ หอยสองฝาที่มีต้นกำเนิดในตอนกลางของทวีปอเมริกาด้านฝั่งมหาสมุทรแปซิฟิกแพร่กระจายพันธุ์ รุกรานไปในประเทศต่างๆ หลายประเทศ ข้ามทวีปไปขยายพันธุ์ได้เพราะติดมากับน้ำในถังอับเฉาเรือเดินสมุทร มันทนทานต่อความเค็มและอุณหภูมิได้ในช่วงกว้าง รวมทั้งอึดต่อมลภาวะ สร้างกลุ่มประชากรหนาแน่น ยึดเกาะได้บนทุกพื้นผิววัสดุที่จมน้ำ ทำลายความสมดุลในพื้นที่ชายฝั่งทางทะเลมาแล้วหลายแห่ง

ต้นสาบหมา วัชพืชที่มีถิ่นกำเนิดอยู่ในทวีปอเมริกากลาง ไม่มีหลักฐานปรากฏว่าเข้ามาถึงประเทศไทยในยุคไหน ระบุไว้เพียงว่า เข้ามาจากเมียนม่าและตอนใต้ของประเทศจีนถึงประเทศไทยในช่วงเวลาไม่เกิน 30 ปีที่ผ่านมา โดยจะพบว่าระบาดในพื้นที่ที่สูงจากระดับน้ำทะเลตั้งแต่ 600 เมตรขึ้นไป พบมากในพื้นที่ภูเขาทางภาคเหนือของประเทศไทย เช่น บริเวณยอดดอยสุเทพ ดอยปุย ดอยอ่างขาง และดอยอินทนนท์

อันที่จริงแล้ว เอเลี่ยน สปีชีส์ นั้นมีทั้งที่เป็นคุณและโทษ ที่เป็นคุณ คือ บรรดาธัญพืชต่างประเทศ ที่นำเข้ามาปลูกเพื่อแก้วิกฤตด้านอาหาร เป็นพืชเศรษฐกิจ มะละกอ ยางพาราก็ถือเป็นเอเลี่ยน สปีชีส์ เพราะไม่ได้มีถิ่นกำเนิดอยู่ในเซาท์อีสต์เอเชีย ประเทศผู้ล่าอาณานิคมยุคก่อนเคยนำมาปลูกในหลายประเทศจนแพร่หลายมาถึงมาเลเซียและประเทศไทย ขณะที่มีการค้าขายกับมาเลเซีย กลายเป็นพืชเศรษฐกิจหนึ่งของไทยมาจวบจนทุกวันนี้ และเป็นที่น่าสังเกตว่า แทบทั้งหมดย้ายถิ่นฐานเข้ามาขยายพันธุ์ในรอบช่วงเวลาไม่เกินศตวรรษ ซึ่งหมายความว่ายังต้องมีงานวิจัยที่ลงลึกไปถึงผลกระทบต่อระบบนิเวศในระยะยาวต่อไป