จะใส่อะไรเข้าไปให้ความเป็นไทยมีคุณค่า

โดย...ทีมงานโลก 360 องศา [email protected]

กว่า 10 ปีที่ทีมงานโลก 360 องศา ได้มีโอกาสพบเห็นและถ่ายทำภาพศิลปวัฒนธรรมแบบไทยๆ ในหลายรูปแบบ งานศิลปหัตถกรรมหลายอย่างดูงดงามและมีคุณค่า แต่ก็กำลังจะสูญหาย เพราะสิ่งเหล่านี้ถูกทดแทนด้วยวัสดุสมัยใหม่ ที่หาซื้อง่ายและมีราคาถูกกว่า และอีกหลายอย่างก็มีเครื่องมือเครื่องจักรเข้ามาช่วยในการผลิต เพื่อลดต้นทุนและเพิ่มกำลังการผลิต จึงมีความต้องการใช้ฝีมือและแรงงานคนน้อยลง นี่คือความจริงแห่งยุคสมัยที่เกิดขึ้นในทุกประเทศ

เทคโนโลยีที่ก้าวหน้าและวิถีชีวิตที่ปรับเปลี่ยนให้เป็นสากลมากขึ้น ทำให้ข้าวของเครื่องใช้ต่างๆที่วางขายตามท้องตลาด จะต้องสร้างความสะดวกสบาย และต้องมีต้นทุนการผลิตที่ไม่สูงจนเกินไปทำให้ผู้บริโภคมีสิทธิเลือกซื้อเลือกใช้ได้ตามรสนิยม อย่างเช่นสินค้าจำพวกผ้าไทย ก็สามารถนำไปตัดเย็บเป็นเสื้อผ้าและของใช้ได้หลากรูปแบบจึงเป็นที่นิยมทำให้ยังคงมีอยู่ถึงทุกวันนี้ แม้จะมีขั้นตอนการผลิตที่ซับซ้อนและต้องใช้เวลานานแต่ผู้บริโภคก็ยินดีจะซื้อหาในราคาที่ค่อนข้างสูง

อย่างไรก็ตาม ก็ยังมีงานหัตถกรรมอีกกลุ่มหนึ่งที่เป็นข้าวของเครื่องใช้เฉพาะของคนไทยในอดีต ซึ่งกำลังจะเลือนหายไป และเหลือผู้ที่ยังผลิตข้าวของแบบนี้อยู่เพียงไม่กี่แห่งซึ่งส่วนใหญ่ก็พยายามที่จะอนุรักษ์และสืบทอดภูมิปัญญากันในเครือญาติทำให้เมื่อมีการผลิตน้อยลง ข้าวของเหล่านี้จึงหาซื้อยากขึ้นขั้นตอนการผลิตที่ยุ่งยาก ใช้เวลาผลิตค่อนข้างนานและผลิตได้ทีละจำนวนน้อยชิ้น ราคาสิ่งของเหล่านี้จึงสูงกว่าของที่ผลิตจากเครื่องจักร คนทั่วไปก็ไม่นิยมซื้อไปใช้งาน แต่จะซื้อหาไปไว้ใช้ตกแต่งบ้านเรือน หรือเอาไว้ใช้ในโอกาสพิเศษเท่านั้น

งานหัตถกรรมพื้นบ้านจำนวนไม่น้อย สืบทอดกันในหมู่เครือญาติจึงเสี่ยงต่อการสูญหายในอนาคต

 

อย่างเช่น การทำขันลงหินของชาวบ้านบุ ที่เป็นภูมิปัญญาไทยอีกชิ้นหนึ่ง ที่ยังหลงเหลือให้เราเห็นในปัจจุบัน แม้ว่าปัจจุบันนี้เกือบจะกลายเป็นตำนานไปแล้วก็ตามที

ขันสำริดที่มีความเงางามนี้ ต้องใช้ความอุตสาหะและความละเอียดอ่อนในการทำ ในสมัยโบราณช่างจะใช้หินทั้งก้อน ขัดขันให้ขึ้นเงาจึงเรียกว่า “ขันลงหิน” ต่อมาก็มีการใช้เครื่องขัดที่เป็นมอเตอร์ไฟฟ้ามาช่วยทุ่นแรงได้บ้าง แต่ก็ยังคงใช้เวลาและต้องการใช้ความประณีตเช่นเดิม อย่างไรก็ตามศิลปหัตถกรรมแขนงนี้ก็ต้องประสบปัญหาขาดแคลนช่างฝีมือ เนื่องจากการฝึกช่างขึ้นมาใหม่ต้องใช้ระยะเวลานาน และคนรุ่นใหม่มักไม่มีความอดทนมากพอ

การทำบาตรพระที่ชุมชนบ้านบาตร ก็เป็นอีกหนึ่งงานหัตถกรรมที่มีค่า ที่กำลังจะเลือนหายไปเช่นกัน แม้ว่าจะมีการปรับตัวโดยใช้การประชาสัมพันธ์เข้ามาช่วย และส่งเสริมให้เป็นกิจกรรมท่องเที่ยวทางวัฒนธรรม แต่ก็ยังมีความเสี่ยงที่จะสูญหายและถูกลบเลือนไปในเร็ววันนี้ ซึ่งบาตรของที่นี่มีขั้นตอนการทำด้วยวิธีดั้งเดิมคือ  การต่อเหล็กและตีขึ้นเป็นรูปบาตรด้วยมือ เรียกว่า “บาตรบุ” นับว่าเป็นงานบุของไทยแขนงหนึ่งที่ทรงคุณค่าและเป็นภูมิปัญญาที่สืบทอดกันมายาวนานกว่า 200 ปี

ปัจจุบันมีการผลิตบาตรบุน้อยลงมาก และจำกัดอยู่เพียงจำหน่ายเป็นของที่ระลึก หรือรับสั่งทำจากพระสงฆ์โดยตรงเท่านั้น ซึ่งทำให้อาชีพทำบาตรและศิลปวัฒนธรรมแขนงนี้กำลังจะเลือนหายไป ซึ่งหากเป็นเช่นนั้นก็คงเป็นเรื่องน่าเสียดาย เพราะงานหัตถกรรมแขนงนี้เป็นเครื่องสะท้อนความศรัทธาและความรุ่งเรืองของพระพุทธศาสนาที่อยู่ในประเทศไทยมาหลายร้อยปี และอยู่คู่กับสังคมไทยมาช้านาน

งานหัตถกรรมที่ทำด้วยมือ สามารถเพิ่มมูลค่าได้มากกว่างานที่ใช้เครื่องจักร

 

ยังมีงานหัตถกรรมอีกหลายแขนงที่กำลังจะเลือนหายไปจากสังคมไทย เพราะเป็นการทำเครื่องใช้แบบไทยๆ ที่อาจจะเอาไปใช้งานในสังคมอื่นๆ ค่อนข้างยาก ซึ่งการที่จะช่วยกันอนุรักษ์สิ่งต่างๆ เหล่านี้ให้คงอยู่ได้ คงต้องหาวิธีการสนับสนุนให้ช่างผู้ผลิตชิ้นงานมีรายได้ ทั้งจากการขายชิ้นงาน และจากการท่องเที่ยว ซึ่งจำเป็นต้องใส่ความคิดสร้างสรรค์ และมีการใช้กลยุทธ์ทางการตลาดเข้ามาช่วย

ปัจจุบันนี้นักท่องเที่ยวจำนวนไม่น้อยให้ความสนใจท่องเที่ยวในลักษณะของการศึกษาเรียนรู้วัฒนธรรมมากขึ้น คือการท่องเที่ยวเพื่อชมสิ่งที่แสดงความเป็นศิลปวัฒนธรรม ไม่ว่าจะเป็นสถานที่ หรือสิ่งประดิษฐ์ เช่น ปราสาท พระราชวังวัดวาอาราม โบราณสถานและโบราณวัตถุ รวมทั้งขนบธรรมเนียมประเพณีต่างๆ ที่บอกเล่าการดำเนินชีวิตของคนในท้องถิ่น ซึ่งการท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรมแบบนี้จะทำให้เกิดการกระจายรายได้ไปสู่ท้องถิ่น มีการผลิตสินค้าและบริการสำหรับนักท่องเที่ยว รวมทั้งเป็นอีกหนึ่งช่องทางในการสร้างตลาดให้งานศิลปหัตถกรรมของไทยช่วยให้อาชีพเหล่านั้นยังคงอยู่ได้

มีข้าวของเครื่องใช้ที่เป็นงานหัตถกรรมของไทยหลายอย่าง ที่ปรับเปลี่ยนรูปแบบและลักษณะการใช้งานให้ถูกใจนักท่องเที่ยวมากขึ้น บางอย่างก็ใส่ความคิดสร้างสรรค์เข้าไป เกิดเป็นความแปลกใหม่ ที่ยังมีกลิ่นอายของความเป็นไทยแฝงอยู่ ข้าวของเครื่องใช้ที่นักท่องเที่ยวชาวต่างชาติซื้อหากลับไป ก็จะกลายเป็นของที่ระลึกหรือของตกแต่งบ้านที่มีคุณค่า และมีเรื่องราวบอกเล่าถึงความเป็นไทยที่เขาได้มีโอกาสพบเห็น

วัฒนธรรมการแต่งกายที่สวยงามในแต่ละภูมิภาค เป็นที่ชื่นชอบของชาวต่างชาติที่เดินทางเข้ามาท่องเที่ยวไทย

 

ทุกวันนี้มีกิจกรรมสนับสนุนการท่องเที่ยวในหลายประเทศที่นำเอาศิลปวัฒนธรรมมาเป็นจุดขาย แต่ก็ใช่ว่าจะประสบความสำเร็จไปทั้งหมด บางประเทศมีวัฒนธรรมมีความเก่าแก่หลายพันปี แต่ก็ไม่ได้เป็นที่รู้จักหรือเป็นที่นิยมมาก ในขณะที่บางประเทศที่มีวัฒนธรรมไม่เก่าแก่ แต่ใส่ความคิดสร้างสรรค์และรูปแบบการนำเสนอที่น่าสนใจ กลับกลายเป็นกิจกรรมการท่องเที่ยวที่ได้รับความนิยมอย่างมาก สามารถสร้างงานสร้างอาชีพให้กับศิลปินท้องถิ่นได้

ดังนั้น การอนุรักษ์คุณค่าทางด้านวัฒนธรรมให้คงอยู่อย่างยั่งยืนได้นั้นคงไม่สามารถทำได้ด้วยการให้เงินสนับสนุน แต่ต้องทำให้สิ่งเหล่านั้นมีทั้งคุณค่า และมีมูลค่าให้ได้ในเวลาเดียวกัน เพื่อให้เกิดเป็นรายได้เกื้อกูลให้ศิลปินและช่างฝีมือเหล่านี้ สามารถดำรงสัมมาชีพต่อไปได้ และศิลปวัฒนธรรมของชาติก็จะคงอยู่ได้ด้วยเช่นกัน ซึ่งก็คงต้องใช้ทั้งความคิดสร้างสรรค์ และการส่งเสริมจากทุกภาคส่วนเพื่อให้เกิดผลเป็นรูปธรรม

เราตระหนักดีแล้วว่า เราต้องเปิดรับความเป็นสากลอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ โดยที่เราต้องรู้จักเลือกรับเฉพาะส่วนที่ดีงามและเหมาะสมกับจารีตประเพณีของไทย ที่สำคัญที่สุดเราต้องได้รับประโยชน์อย่างแท้จริง ไม่ว่าจะเป็นเรื่องของการได้รับความรู้และวิทยาการสมัยใหม่ โอกาสทางด้านการค้าการลงทุน และความสัมพันธ์ที่ดีทางการทูต 

ในขณะเดียวกันการส่งเสริมและอนุรักษ์ความเป็นไทยให้สอดคล้องกับยุคสมัยและวิถีชีวิตที่เปลี่ยนไป ก็เป็นสิ่งที่มีความจำเป็นไม่แพ้กัน แต่ก็ต้องทำอย่างมีสติมีความเข้าใจความหมายและวัตถุประสงค์ที่ดีงาม เพราะความเป็นไทยหลายๆ อย่าง คือ ต้นทุนสำคัญต่อการท่องเที่ยว และความเป็นไทยหลายๆ อย่างก็คือสิ่งสะท้อนถึงความเป็นชาติที่มีเอกลักษณ์อันงดงามและน่าชื่นชมในขณะเดียวกันสิ่งที่สะท้อนถึงความเป็นไทยบางอย่างก็กำลังจะลบเลือนไปด้วยเทคโนโลยีสมัยใหม่ที่เข้ามาแทนที่ แต่คุณค่าก็อาจจะไม่หมดไป หากเรารู้จักนำมาประยุกต์ดัดแปลงให้เข้ากับยุคสมัย โดยใส่ความคิดสร้างสรรค์และเสริมกลยุทธ์การตลาดเข้าไป เพื่อให้ความเป็นไทยยังคงอยู่ได้อย่างมีคุณค่าและมีมูลค่าต่อไป

ดังนั้น การเปิดรับสิ่งใหม่ที่เป็นสากลจากต่างประเทศ และการพยายามนำเสนอสิ่งดีๆ สู่สายตาชาวโลก พร้อมสร้างมูลค่าให้กับความเป็นไทย ยังคงถือเป็นความท้าทายสำหรับสังคมไทยในยุคนี้