อย่ากลัวผี ตา โขน

โดย...กาญจน์ อายุ

ตีสามผีออก แต่ไม่ใช่วันนี้

เวลา 03.00 น. วันที่ 27 มิ.ย. 2557 วัดโพนชัย อ.ด่านซ้าย จ.เลย

ผียังออกอาละวาดไม่ได้ถ้าพิธีเบิกพระอุปคุตยังไม่เสร็จสิ้น ผีตาโขนทุกตัวทราบข้อปฏิบัตินี้ดีเพราะทำสืบกันมากว่า 400 ปี วันนี้เป็นวันแรกของงานบุญหลวงซึ่งถือเป็นงานบุญใหญ่ประจำปีของชาวด่านซ้าย โดยรวมงานบุญพระเวสหรือฮีตเดือนสี่ และงานบุญบั้งไฟหรือฮีตเดือนหก เข้าไว้เป็นงานบุญเดียวกัน

 

พิธีเบิกพระอุปคุตถือเป็นการเริ่มต้น เริ่มพิธีที่วัดโพนชัยตั้งแต่ตีสามโดยการนำของพ่อแสนแก้วอุ่นเมือง พร้อมด้วยคณะพ่อแสนนางแต่งผู้นำทางจิตวิญญาณ และชาวบ้าน ตั้งขบวนเดินไปยังริมแม่น้ำหมัน พ่อแสนแก้วอุ่นเมืองทำพิธีสวดคาถาบูชาพระอุปคุต จากนั้นให้พ่อแสนเมืองจันทร์ลงไปงมหาพระอุปคุตในลำน้ำหมัน งมสามครั้ง แต่ละครั้งจะตะโกนถามชาวบ้านว่า “ใช่บ่” สองครั้งแรกชาวบ้านจะตะโกนกลับไปว่า “บ่” แต่ครั้งสุดท้ายเป็นที่รู้กันว่าต้อง “แม่นแล้ว”

พระอุปคุตที่งมขึ้นมาใช้ก้อนหินในลำน้ำหมันเป็นสิ่งสมมติ ตามความเชื่อว่าพระอุปคุตเป็นพระเถระมีอิทธิฤทธิ์สถิตอยู่ส่วนที่ลึกที่สุดของแม่น้ำ จากนั้นนำไปประดิษฐานไว้ที่หอพระอุปคุตวัดโพนชัย โดยภายในวัดจะจัดหอไว้ 4 ทิศ หอใหญ่อยู่ทิศตะวันออกและหอเล็กอยู่อีกสามทิศที่เหลือ พ่อแสนแก้วอุ่นเมืองจะเชิญพระอุปคุตขึ้นสถิตทุกหอ สวดคาถาและยิงปืนขึ้นฟ้าทิศละ 1 นัด เมื่อได้ยินครบ 4 นัดก็เป็นสัญญาณว่าผีพร้อมออกแล้ว

 

เวลา 08.30 น. วันเดียวกัน บ้านเจ้าพ่อกวน

นอกจากคณะพ่อแสนตัวแทนเบิกพระอุปคุต ชาวด่านซ้ายยังมีความศรัทธาต่อเจ้าพ่อกวนและเจ้าแม่นางเทียม ผู้เป็นร่างทรงให้กับวิญญาณเจ้านาย สืบเนื่องตามความเชื่อของชาวด่านซ้ายที่มีต่อองค์พระธาตุศรีสองรักที่ว่า องค์พระธาตุมีวิญญาณวีรบุรุษและดวงวิญญาณของพระมหากษัตริย์ไทยและล้านช้างสิงสถิตอยู่ ซึ่งเรียกวิญญาณว่า เจ้านาย

หลังจากเบิกพระอุปคุต ขบวนผีตาโขนและชาวบ้านจะแห่มาบ้านเจ้าพ่อกวนเพื่อเล่นถวายเจ้านาย ในบ้านมีพิธีบายศรีสู่ขวัญผูกแขนให้เจ้าพ่อกวนและเจ้าแม่นางเทียม โดยมีชาวบ้านร่วมพิธีล้อมแตะแขนต่อกันเพื่อรับบุญ พิธีในเรือนดำเนินไปอย่างสงบเงียบ ผิดกับด้านนอกที่ลำซิ่งกันแล้วทั้งคนทั้งผีตาโขน เป็นการเซิ้งรอให้พิธีกรรมเสร็จสิ้นจะได้แห่ต่อไปที่วัดโพนชัย

 

พิธีส่วนใหญ่เกิดขึ้นในวัดโพนชัยและจะจบลงที่วัดโพนชัย พิธีกรรมสุดท้ายคือพิธีเทศน์มหาชาติ 13 กัณฑ์ในวันที่ 29 มิ.ย. 2557 ทั้งเจ้าพ่อกวน เจ้าแม่นางเทียม พ่อแสน นางแต่ง และชาวบ้าน จะไปนั่งฟังพระสงฆ์เทศน์มหาชาติเพื่อความเป็นสิริมงคลแก่ตนเอง

ตำนานผีตาโขนเกิดขึ้นเพราะการเทศน์มหาชาติ เมื่อพวกคนป่าที่อาศัยตามเขาต้องการรับบุญจากการฟังเทศน์จึงได้แต่งตัวปกปิดเนื้อตัวที่สกปรก บ้างใช้จีวรเก่า บ้างใช้มุ้งเก่ามาทำเป็นเสื้อผ้า ส่วนใบหน้ามีหน้ากากที่ทำจากก้านมะพร้าวแห้งมาปกปิด เมื่อชาวบ้านเห็นก็เชื่อว่าเป็นพวกผีป่าที่มาส่งเสด็จพระเวสสันดรเข้าเมืองจึงเรียกว่า “ผีตามคน” นานเข้าก็เพี้ยนเป็น “ผีตาขน” เพราะใบหน้ามีขุยกากมะพร้าว และเพี้ยนต่อมาจนเป็น “ผีตาโขน” อย่างในปัจจุบัน

 

งานผีตาโขนปฏิบัติกันใน อ.ด่านซ้าย มาเนิ่นนานจนกระทั่งปี 2531 ทางจังหวัดสนับสนุนให้นักท่องเที่ยวทั้งไทยและต่างชาติมาเที่ยวชมประเพณีผีตาโขน และบรรจุลงในปฏิทินท่องเที่ยวของการท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย ส่งผลให้พิธีกรรมแบบดั้งเดิมถูกปรับให้รับกับการท่องเที่ยวที่เห็นเด่นชัดคืองานวันที่สอง วันที่ 28 มิ.ย. 2557

เวลา 10.30 น. วันที่ 28 มิ.ย. 2557 บนถนนสู่วัดโพนชัย

คณะพ่อแสนและชาวบ้านรวมตัวกันที่บ้านเจ้าพ่อกวนตั้งแต่แปดโมงเช้าเพื่อแห่ต้นกัณฑ์เทศน์ไปที่วัดโพนชัย แต่กว่าต้นกัณฑ์เทศน์จะถึงที่หมายน่าจะล่วงเลยถึงบ่าย เพราะคณะพ่อแสนต้องเข้าร่วมขบวนที่จัดขึ้นบนถนนจากโรงเรียนด่านซ้ายสู่วัดโพนชัย ตลอดทางคลาคล่ำไปด้วยชาวบ้านและนักท่องเที่ยว ก่อนขบวนจะเคลื่อนต้องรอพิธีการบนเวที รอชมโชว์โดดร่มจากกองทัพอากาศ และรอเจ้าหน้าที่เคลียร์ฝูงชนให้ออกจากถนน ตอนจะเริ่มเดินดวงอาทิตย์ก็เกือบตรงหัวแล้ว

 

การสนับสนุนให้งานผีตาโขนเป็นงานท่องเที่ยวระดับจังหวัดจึงนำพาความเปลี่ยนแปลงมาให้ หนึ่ง รูปแบบของพิธีกรรมเปลี่ยนไปเพื่อเอื้อต่อการท่องเที่ยว และสอง เศรษฐกิจในด่านซ้ายเปลี่ยนเป็นเติบโต เหมือนคำพูดของปราชญ์โบราณที่ว่า “เหรียญมีสองด้าน” แล้วแต่คนจะมองอย่างไรอย่างนั้น

เมื่อต้นกัณฑ์เทศน์ถึงวัดโพนชัยจะแห่เวียนรอบโบสถ์แล้วนำถวายพระสงฆ์ จากนั้นช่วงบ่ายแก่จะมีพิธีบายศรีสู่ขวัญพระเวสและการลอยหน้ากาก เสื้อผ้าของผีตาโขนที่ร่วมในขบวนเจ้าพ่อกวนลงแม่น้ำหมัน และช่วงหัวค่ำ เจ้าพ่อกวน เจ้าแม่นางเทียม คณะพ่อแสน และชาวบ้าน จะรวมตัวกันอีกครั้งที่วัดโพนชัยเพื่อฟังเทศน์พระมาลัยหมื่น พระมาลัยแสน ก่อนแยกย้ายกลับ และกลับมายังวัดโพนชัยอีกครั้งในวันรุ่งขึ้นเพื่อฟังเทศน์มหาชาติ 13 กัณฑ์ อันเป็นพิธีสุดท้าย

 

จุดสำคัญของงานผีตาโขน คือ พิธีเบิกพระอุปคุตและการเทศน์มหาชาติ 13 กัณฑ์ แต่คนส่วนใหญ่จะสะดุดตากับสีสันและความสนุกสนานของบรรดาผีตาโขนมากกว่า ถามว่าให้ความสำคัญไม่ถูกจุดหรือไม่ก็คิดถึงเหรียญขึ้นมาทันที

บรรดาผีตาโขนมีทั้งหญิง ชาย เด็ก วัยรุ่น ผู้ใหญ่ และคนแก่ เป็นประเพณีที่ชาวด่านซ้ายช่วยกันรักษาและสืบทอดไว้ดีจนน่าเอาเป็นเยี่ยงอย่าง แม้ภายนอกจะดูสนุก แต่เนื้อแท้ของงานก็ยังมีครบ

การสืบทอดจากรุ่นสู่รุ่นและความศรัทธาต่อผู้นำทางด้านจิตวิญญาณเช่นนี้จะทำให้งานผีตาโขนคงอยู่ รอดูเด็กที่ส่ายสะโพกเต้นในวันนี้ วันหน้าจะไปนั่งฟังเทศน์อย่างที่ตายายของพวกเขาทำ