เบญจมาศ สัญลักษณ์ความสูงส่ง

โดย...ม.ล.จารุพันธ์ ทองแถม

เบญจมาศ นับเป็นไม้ดอกที่มีความสำคัญทางเศรษฐกิจทางภาคเหนือและภาคกลางของไทย เนื่องจากปลูกเลี้ยงได้ไม่ยากและสามารถตัดดอกจำหน่ายได้ตลอดปี อย่างไรก็ตามเบญจมาศนับเป็นไม้ดอกเก่าแก่ที่มีการพัฒนาอย่างต่อเนื่องมาในจีนและญี่ปุ่นนานกว่า 1,000 ปีมาแล้ว ชนิดของเบญจมาศแต่โบราณน่าจะเป็น Chrysanthemum indicum และ C.makinoi และชนิดพันธุ์โบราณจากจีนและญี่ปุ่น แต่ปัจจุบันเรามักจัดกลุ่มให้อยู่รวมกันภายใต้ชื่อ C.morifolium และจากนั้นจึงจัดกลุ่มโดยถือตามขนาดของดอกและลักษณะอื่นๆ เบญจมาศถูกปลูกในหลายประเทศทั่วโลกก็จริง แต่จะหาประเทศใดพัฒนาสายพันธุ์และเทคนิคปลูกเลี้ยงจนสมบูรณ์หาที่ติเทียบญี่ปุ่นนั้นแสนยาก เราต้องยอมรับว่าญี่ปุ่นเป็นดินแดนแห่งดอกเบญจมาศ ดังที่เราเห็นดอกเบญจมาศ 16 กลีบถูกใช้เป็นดวงตราราชวงศ์อิมพีเรียลมาตั้งแต่สมัยเมจิและถูกใช้เป็นตราประจำพระองค์ และใช้ในงานพิธีเฉลิมฉลองมานานย้อนยุคขึ้นไปเสียด้วยซ้ำ

แม้เราจะเห็นการปลูกเลี้ยงเบญจมาศเป็นไม้กระถางกันอยู่ในประเทศไทย ทั้งที่ตลาดคำเที่ยง จ.เชียงใหม่ และตลาดในหลายจังหวัดภาคเหนือ รวมทั้งที่ อ.ภูเรือ จ.เลย แต่ในความรู้สึกส่วนตัว เทคนิคการปลูกเลี้ยงก็เป็นแบบไม้กระถางทั่วไป ไม่ก่อให้เกิดความรู้สึกประทับใจเท่าที่ควร ผิดจากที่ได้เห็นการปลูกเบญจมาศในจีนและญี่ปุ่น มันอาจจะเกิดจากทักษะที่ตกทอดกันมาแต่สมัยโบราณแล้วก็ได้ จึงทำให้เบญจมาศกระถางจึงดูผิดแผกแตกต่างจากเบญจมาศกระถางของเมืองไทย เบญจมาศกระถางของไต้หวันที่ขายกันในตลาดไม้ประดับในกรุงไทเปก็ยังดูขลัง และแตกต่างจากของไทยอย่างชัดเจน มันอาจอยู่ที่ฝีมือการจัดตั้งโชว์ (Mass Displays) ก็ได้ เพราะเขาจัดวางกระถางให้เกิดภาพรวมที่ดูมีเนื้อหาหนักแน่น (Mass Effect)

นอกเหนือจากวิธีจัดแสดงเพื่อจำหน่ายแล้ว เขาต้องการโชว์ให้คนดูได้เห็นถึงความสวยงามของไม้ดอกชนิดนี้อย่างจริงจัง จึงทำให้เกิดผลกับลูกค้าที่เดินผ่านไปมา ให้หยุดมองและถ่ายภาพด้วยความเต็มใจแทบทุกรายไป

นอกจากเทคนิคการปลูกเลี้ยง เช่นการให้อาหารและการรดน้ำ สูตรปุ๋ย ส่วนผสมของเครื่องปลูก การดัดกิ่ง การผูกรัดกิ่ง ฯลฯ เป็นความลับที่จะต้องติดตามศึกษา เพราะมันไม่ง่ายเหมือนการปลูกเลี้ยงไม้ดอกกระถางทั่วไป เบญจมาศต้องการการปรนนิบัติ ดูแลรักษาเพื่อให้เกิดความงามอย่างมีหลักการ และเป้าหมายคือความสมบูรณ์แบบนั่นเอง

สิ่งที่ทำให้การปลูกเบญจมาศเป็นวัฒนธรรมของญี่ปุ่นก็คือการจัดงานแสดงและประกวด ซึ่งเขาทำกันมาอย่างต่อเนื่องทุกปีตามเมืองต่างๆ หลายแห่งเกือบทั่วประเทศ โดยเขาจัดกันในตอนต้นสัปดาห์แรกของเดือน พ.ย. หากใครอยู่ในโตเกียวก็เตรียมตัวเตรียมกล้องถ่ายภาพไว้ให้ดีเถิด รับรองได้ว่าไม่ผิดหวังแน่ เขตชินจุกุ (Shinjuku gyoen) แถบวัดยาสุกุนิ (Yasukuni Shine) และฮิบิยา ปาร์ค (Hibiya Park) หรือที่โอซากา ฮิรากาตะปาร์ค (Hirakata Park)

การจัดแสดงและประกวดเบญจมาศ

นับเป็นการแสดงเบญจมาศสไตล์ตะวันตกที่เขาเน้นให้เบญจมาศมี 3 กิ่งต่อต้น โดยมีดอกเดียวต่อกิ่ง ที่เป็นดังนี้ก็เพราะแต่ละดอกนั้นมีขนาดใหญ่ถึง 6 นิ้ว ถ้าเป็นดอกขนาดกลางจะมีเส้นผ่านศูนย์กลาง 26 นิ้ว และดอกขนาดเล็กจะต่ำกว่า 2 นิ้ว โดยแบ่งออกเป็นแบบ อะนิโนน ดอกกลีบงอกลับ (Incurved) แบบงอออก (Reflex) แบบกลม (Tubular) แบบช้อน (Spoons) แบบแปรง (Brushes) และอื่นๆ ที่น่าสนใจสำหรับผู้ปลูกเลี้ยงเบญจมาศในเมืองไทยคือ ชาวญี่ปุ่นจะใช้วัสดุปลูกที่ปรุงจากปลายข้าว (จมูก) และเศษถ่านที่เผาจากตอซังต้นข้าว นับว่าให้ผลดีกับการเจริญเติบโตของต้นเบญจมาศยิ่งนัก การให้อาหาร การให้น้ำและการดัดรัดกิ่งเป็นไปทั้งศาสตร์ทั้งศิลป์ทีเดียว ชาวญี่ปุ่นเขาใช้กิ่งไผ่ที่คัดแล้วว่าทนทาน ปักลงในกระถางเบญจมาศเป็นสามเส้า และใช้ผูกกิ่งโดยการใช้ลวดมาขดเป็นกรวยซ้อนกัน เพื่อรับน้ำหนักดอกที่มีขนาดใหญ่เอาไว้และสามารถปรับขึ้นลง ได้ตามต้องการ

การปลูกเบญจมาศในเมืองไทย

การปลูกเบญจมาศในโครงการหลวงมีการส่งเสริมปลูกกันหลายท้องที่ แต่ส่วนใหญ่ปลูกมากในท้องที่ อ.ขุนวาง ต.ห้วยลึก อ.เชียงดาว ปลูกเป็นประเภทดอกช่อและโพรมิเนท ขายกันเป็นกำ ส่วนประเภทดอกเดี่ยวและสไปเดอร์ก็มีบ้าง การผลิตเบญจมาศดอกช่อที่ อ.ขุนวาง มีพื้นที่ปลูกกว่า 18 ไร่ จำนวนเกษตรกรกว่า 50 ราย นับเป็นแหล่งใหญ่สุด ได้แก่ Reagan White เบญจมาศดอกเดี่ยวในโครงการหลวงมี 8 พันธุ์ แยกได้เป็น 4 สี คือ Shamrock , Elenor Lilac, Elenor White เป็นต้น