ป่าปราการด่านทะเลไทย

โดย...ม.ล.จารุพันธ์ ทองแถม

ในที่สุดเราก็ขับรถเข้ามาถึงป่าชายเลนที่มีความสำคัญกับกรุงเทพฯ ในแง่มุมของภัยทางน้ำและลม ระหว่างที่เราลงเรือหางยาวแล่นไปตามลำน้ำเล็กๆ หลายสายในป่าต้นโกงกาง เราสังเกตเห็นผลของไม้ยืนต้นหลายชนิดลอยอยู่ตามผิวน้ำ ความจริงมันเป็นธรรมชาติของพืชที่อาศัยอยู่ใกล้ทะเลหรือใกล้แม่น้ำ ที่จะสร้างผลซึ่งลอยน้ำได้ เพื่อความอยู่รอดของเผ่าพันธุ์ของมันเอง การกระจายพันธุ์จากเมล็ดซึ่งลอยน้ำตาม กระแสคลื่นหรือตามภาวการณ์ขึ้นลงของสายน้ำ ทำให้เผ่าพันธุ์ของพวกมันเคลื่อนที่ไปได้ไกลและไม่ช้านานเช่นที่พวกเราเคยคิด ตัวอย่างที่โดดเด่นมากในเรื่องนี้น่าจะเป็นมะพร้าว ซึ่งเมล็ดของมันที่เราเรียกกันว่าลูกมะพร้าวลอยน้ำมาตามคลื่นนั่นแล้ว ผลแก่ของมันมีเปลือกประกอบด้วยเส้นใยหนาแน่นเรียกว่ากาบมะพร้าว ภายในลองฉีกดูจะพบช่องอากาศพรุนๆ มากมายเหลือคณานับ จึงไม่น่าสงสัยเลยว่าเหตุใดกาบมะพร้าวซึ่งเราโยนลงไปจากเรือจึงลอยเท้งเต้งไปตามน้ำ มันโอบหุ้มผลมะพร้าวไว้อย่างแน่นหนา จึงทำให้ผลมะพร้าวสามารถลอยน้ำจืด น้ำเค็มไปได้ในมหาสมุทร โดยที่ยังคงมีชีวิตอยู่เช่นนั้น จากเกาะหนึ่งไปเกาะหนึ่ง จากชายฝั่งประเทศหนึ่งไปยังอีกประเทศหนึ่งก็เป็นได้ ไม่เฉพาะมะพร้าวเท่านั้นหรอก ยังมีผลของปาล์มอีกหลายชนิดที่แพร่กระจายพันธุ์ไปได้โดยทางทะเล ถ้าเราลองเดินไปตามชายฝั่งทะเลหลังน้ำขึ้นสูงสุดเมื่อตอนกลางคืน เราพบผลไม้และเมล็ดพืชหลายอย่างถูกคลื่นซัดขึ้นมาบนฝั่งและเหลือค้างอยู่ มองดูเราพบเมล็ดของต้นจาก ซึ่งเป็นปาล์มอีกชนิดที่อยู่คู่กับชาวปากน้ำสมุทรปราการและอีกหลายจังหวัดในประเทศไทย นี่เองเป็นที่มาของกระท่อมและบ้านเรือนหลังคามุงจาก ซึ่งเราเห็นกันจนชินตา ผลไม้อีกชนิดซึ่งติดค้างอยู่ริมหาด ได้แก่ ผลของเตยทะเล ซึ่งดูเผินๆ คล้ายลูกขนุน เราพบเมล็ดของต้นจิกทะเลใหญ่ขนาดลูกเทนนิส แต่รูปร่างกลมรีคล้ายไข่ ต้นจิกทะเลนี้ชอบขึ้นอยู่ตามชายหาดหรือริมฝั่งแม่น้ำที่เป็นดินโคลนใกล้ทะเล ต้นของมันหากสมบูรณ์ดีมีขนาดใหญ่เอาการทีเดียว ดอกของมันมีสีขาว สวยงามเสียด้วย

เราลองมองความพิเศษของปราการด่านทะเลของเราให้ลึกๆ จะดีกว่า

ต้นไม้ในป่าชายเลนมีคุณสมบัติพิเศษที่เติบโตได้ในสถานที่ต้นไม้ทั่วไปไม่อาจเติบโตได้มาก่อน มันสามารถอยู่รอดได้แม้น้ำทะเลจะท่วมขึ้นมาถึงสองครั้งต่อวัน มิหนำซ้ำมันยังเติบโตได้ในดินที่มีแต่ความไม่แน่นอน ออกซิเจนก็ต่ำ น้ำในแม่น้ำท่วมเข้ามาพาเอาผงตะกอนเข้ามาในฤดูฝน และพายุฝนก็ตั้งเค้ามืดมาทางปากอ่าว

ต้นไม้ป่าชายเลนทั้งหลายสามารถดูดรับเกลือจากน้ำทะเลเข้าไปในเนื้อเยื่อของมันได้มากกว่าต้นไม้ปกติ ปริมาณแค่นั้นก็มากพอแล้วที่จะฆ่าต้นไม้อื่นได้ แต่ต้นไม้บางชนิดมีรากที่สามารถดูดรับเอาเกลือเข้าไปได้ โดยมันจะเก็บเกลือเอาไว้ในใบเก่า ซึ่งต่อมามันจะทิ้งใบเหล่านั้นลง ไม้ต้นในป่าชายเลนดังกล่าว ได้แก่ โกงกางหัวสุม หรือพังกาหัวสุม (Bruguiera) ลำแพน (Sonneratia) และโกงกางใบเล็ก โกงกางใบใหญ่ (Rhizophora)

แม้ต้นไม้ในเขตป่าไม้ชายเลนจะทนทานอย่างไรก็ตาม ความจริงแล้วมีเพียงไม่กี่ชนิดที่เนื้อเยื่อของมันทนเกลือได้มากถึง 1 ใน 10 ของน้ำทะเล และเมื่อถึงขนาดนั้นแล้วต้นไม้จะสกัดเกลือที่มากเกินออกโดยใช้เซลล์พิเศษบนใบ ต้นไม้ในป่าชายเลนมีมาตรการพิเศษ เพื่อช่วยให้มันอยู่รอดได้ในน้ำทะเล ในบางโอกาสที่ได้รับน้ำจืดเข้ามา เช่น เวลาน้ำลงและเกิดฝนตก ต้นไม้เหล่านั้นจะถือโอกาสขับเกลือออกไป ถ้าต้นไม้ชายเลนได้รับน้ำเค็มอยู่ตลอดมันก็คงจะตายไปเหมือนกัน

ความจริงแล้วในโลกมีไม้ยืนต้นและไม้พุ่มอยู่ประมาณ 70 ชนิดเท่านั้น ที่ถือว่าเป็นต้นไม้ชายเลนที่เป็นหลัก ซึ่งในจำนวนนี้มีอยู่เพียง 19 วงศ์ แต่ในจำนวนนี้มีเพียง 2 วงศ์เท่านั้น ที่เรียกว่าไม้ชายเลนจริงๆ

เราอาจต้องยกนิ้วให้มาเลเซีย อินโดนีเซีย ไปจนถึงนิวกินี ว่าเป็นแหล่งแห่งความหลากหลายของป่าไม้ชายเลน ดังเราพบว่า 80 เปอร์เซ็นต์ ของป่าชายเลนจะพบได้ในเขตอินโดแปซิฟิก นับตั้งแต่อินเดียไปจนถึงออสเตรเลีย อีก 9 เปอร์เซ็นต์ อยู่ในแอฟริกาตะวันออก 6 เปอร์เซ็นต์ พบในแอฟริกาตะวันตก และ 5 เปอร์เซ็นต์ อยู่ในแคริเบียน และอีก 5 เปอร์เซ็นต์อยู่ในทวีปอเมริกาใต้

เราจะเอาต้นไม้ป่าชายเลนไปปลูกในน้ำจืดได้ไหม?

ที่ถามคำถามนี้ขึ้นมา ก็เพราะเคยเห็นแฟชั่นในกรุงเทพฯ ที่สวนจตุจักร โดยพ่อค้าแม่ค้าไปขุดต้นไม้ชายเลนหลายชนิดที่มีรูปทรงเป็นโขด เป็นตอแคระคล้ายกอบอนไซ ใส่กระถางขังน้ำ ดูแล้วแทนที่น่าจะสนับสนุนกลับนึกว่าน่าเขกกระบาลมากกว่า เพราะที่ไหนเขาก็ปลูกไม้ชายเลนเพื่อพิทักษ์รักษามิให้เกิดพายุพาคลื่นกัดเซาะฝั่ง เด็กๆ ตามโรงเรียนไปช่วยกันปลูกป่าไม้ชายเลน ทำให้สร้างจิตสำนึกที่ดีในเรื่องการอนุรักษ์ แต่นี่พ่อค้าแม่ค้าบอนไซกลับขุดต้นไม้ชายเลนขึ้นมาขายเสียเอง ห้ามแก้ตัวเป็นอันขาดว่า เพราะปลูกเอง เพราะเป็นไปไม่ได้อยู่แล้ว ผู้ใหญ่เช่นนี้ควรส่งเข้าค่ายอบรมจิตใจเสียให้เข็ด