ลาพิส ลาซูลี...หินสีเลอค่าจากอดีตสู่ปัจจุบัน

โดย...ไพรำ วิทยาคม สถาบันวิจัยและพัฒนาอัญมณีและเครื่องประดับแห่งชาติ (องค์การมหาชน) / ภาพ MonocromoLapizfrom www.ziio.eu

เมื่อกล่าวถึงอัญมณี เรามักจะนึกถึงหินมีค่าที่มีความสวยงาม ซึ่งโดยทั่วไปอัญมณีที่เป็นที่รู้จักกันก็ได้แก่เพชรและทับทิม ปะการัง และไข่มุก ทั้งที่เพชร และทับทิมต่างเป็นแร่ ส่วนปะการัง และไข่มุกนั้นมาจากสิ่งมีชีวิต แล้วอัญมณีจริงๆ แล้วคืออะไร และมีหลักเกณฑ์ใดที่จะบอกให้เรารู้ว่าสิ่งใดที่สามารถจัดให้เป็นอัญมณีได้

ตามศัพท์บัญญัติของคำว่าอัญมณีในภาษาไทยนั้น ให้ความหมายว่า

อัญมณี หรือรัตนชาติ หมายถึง แร่ หิน หรืออินทรียวัตถุ ที่ใช้ตกแต่เป็นเครื่องประดับได้โดยมีคุณสมบัติ 3 ประการ คือ สวยงาม หายาก และคงทน โดยจะผ่านการเจียระไน หรือแกะสลักหรือไม่ก็ได้ (สมอ, 2537)

ท่านผู้อ่านคอลัมน์สีสันอัญมณีหลายท่านคงคุ้นเคยกับอัญมณีที่เป็นแร่ อย่าง ทับทิม ไพลิน บุษราคัม มรกต ส่วนอัญมณีที่เกิดจากหิน น้อยครั้งที่เราจะมาทำความรู้จักกัน ซึ่งในวันนี้คอลัมน์ของเราจะนำตัวอย่างของอัญมณีที่เป็นหินมาแนะนำให้ท่านผู้อ่านได้ทราบกันค่ะ

หิน (Rock) เกิดจากการรวมกลุ่มของแร่หลายชนิด เช่น หินแกรนิต ประกอบด้วย ควอตซ์ และ เฟลด์สปาร์ เป็นสำคัญ และยังมีแร่อื่นๆ ปนเข้ามาอีกเล็กน้อย

ตัวอย่างของอัญมณีที่เป็นหินที่จะมาเล่าให้ทุกๆ ท่านได้ทราบในวันนี้ก็คือ อัญมณีสีน้ำเงินที่เรียกกันว่า Lapis Lazuli (ลาพิส ลาซูลี) ซึ่งเดิมเคยเป็นพลอยที่มีค่ามากในสมัยอียิปต์ และในปัจจุบันก็ยังคงที่ได้รับความนิยมมากในหมู่ผู้คนแถบตะวันออกกลาง ด้วยความที่เป็นอัญมณีทึบแสงที่มีสีน้ำเงินเข้มสวยงาม และมีความแวววาวของประกายสีทอง จึงทำให้อัญมณีที่เกิดจากหินชนิดนี้ได้รับความนิยมมาตั้งแต่อดีตจวบจนถึงปัจจุบัน

 

ลาพิส ลาซูลี ประกอบขึ้นจากแร่หลักๆ หลายชนิด เช่น ลาซูไรต์ (Lazurite) ไพรอก (Pyroxene) ไพไรต์ (Pyrite) และแคลไซต์ (Calcite) เป็นสำคัญ แต่ก็อาจจะยังมีแร่อื่นๆ ปะปนอยู่ได้อีก

คำว่า “ลาพิส ลาซูลี” มาจากภาษาละติน แปลว่า “หินน้ำเงิน” ในสมัยโบราณจึงถูกเรียกว่า ซัฟไฟร์ เพราะลักษณะโดยทั่วไปของพลอยเป็นสีน้ำเงิน ที่ถือว่าเป็นอัญมณีที่ค่อนข้างจะหายากที่เป็นของมีค่ามาตั้งแต่โบราณ นอกจากนี้ยังพบว่ามีการทำเหมืองลาพิส ลาซูลี ที่อัฟกานิสถานมากว่า 6,000 ปี ถือเป็นขุมทรัยพ์ของอารยธรรมโบราณ ไม่ว่าจะเป็นเมโสโปเตเมีย อียิปต์ จีน กรีก และโรม

การค้าทำมาตั้งแต่โบราณจนปรากฏในเครื่องประดับที่พบในอียิปต์โบราณก่อนยุคราชวงศ์ และลูกปัดลาพิส ลาซูลี ที่พบในที่ฝังศพที่เมห์รการ์ห์, คอเคซัส หรือแม้แต่ที่ไกลไปจากอัฟกานิสถานในมอริเตเนีย

ในสมัยโบราณนิยมที่จะใช้ลาพิส ลาซูลี เป็นหินที่ขัดแล้วจะเป็นเงา ดังนั้นโดยส่วนใหญ่จึงมักที่จะนำไปใช้เป็นเครื่องประดับ งานแกะสลัก งานโมเสก เครื่องตกแต่ง และแจกัน ในด้านสถาปัตยกรรมก็ใช้ในการตกแต่งประดับเสาของวังหรือศาสนสถาน

นอกจากจะใช้เป็นเครื่องประดับตกแต่งแล้วก็ยังใช้ในการทำรงควัตถุสีน้ำเงินเข้ม (Ultramarine) สำหรับสีฝุ่น และบางครั้งก็ใช้สำหรับสีน้ำมัน แต่น้อย การใช้ทำเป็นส่วนผสมสำหรับสีน้ำมันมาหมดความนิยมลงไปเมื่อต้นคริสตศตวรรษที่ 19 เมื่อมีสารเคมีที่สามารถทำสีที่ต้องการได้ ซึ่งมักจะเรียกว่าสีน้ำเงินเข้มฝรั่งเศส

ในด้านความเชื่อนั้น เชื่อกันว่าผู้ที่ได้สวมใส่ลาพิส ลาซูลี จะได้รับการปกป้องให้พ้นจากอำนาจของสิ่งชั่วร้าย เนื่องจากหินชนิดนี้มีพลังแห่งการปกป้องคุ้มครอง เป็นหินที่เสริมสร้างสติปัญญาของผู้สวมใส่ได้ และจากคุณสมบัติพิเศษของลาพิส ลาซูลี นี้เอง จะสังเกตเห็นว่าผู้ที่ทำหน้าที่เป็นนักพยากรณ์มักจะชอบใส่เครื่องประดับที่มีหินชนิดนี้

การเลือกซื้อลาพิส ลาซูลี ที่ดีจะต้องเป็นสีน้ำเงินข้มสด อาจมีแร่ไพไรต์ปะปนเล็กน้อย สีน้ำเงินที่อ่อนและไม่สม่ำเสมอจะถือว่าเป็นคุณภาพที่รองลงมา โดยพิจารณาจากการดูที่เนื้อของอัญมณี ต้องปรากฏเป็นสีน้ำเงินสม่ำเสมอทั้งเม็ด ถ้าพบว่ามีแร่สีขาวปรากฏอยู่ ให้ถือว่ามีคุณภาพด้อยลงมา ยิ่งมากเท่าไหร่คุณภาพก็ยิ่งต่ำลงเท่านั้น ส่วนแร่สีทองที่ผสมอยู่นั้น มีบทบาทก็คือ ทำให้พลอยมีความสวยงามแปลกตามากขึ้น

แต่ข้อเสียก็คือ ยิ่งมีมากเท่าไหร่ พลอยเม็ดนั้นก็จะขรุขระไม่เรียบเนียน แต่โดยปกติแล้วอัญมณีชนิดนี้จะมีพื้นผิวไม่ค่อยเรียบ ดังนั้นจึงต้องมีการชัดเงาที่ผิวโดยใช้ขี้ผึ้งเคลือบที่ผิวเพื่อให้เกิดเงา ดังนั้นผู้สวมใส่ควรดูแลรักษาโดยหลีกเลี่ยงการสวมใส่พลอยในบริเวณที่มีแดดจัด หรือเสี่ยงต่อการโดนแสงแดดหรือความร้อนนานๆ เพราะอาจจะทำให้สีซีดลงได้ ส่วนในการทำความสะอาดนั้น ทำได้ด้วยการใช้ผ้านุ่มชุบน้ำสบู่อุ่นๆ เช็ด และที่สำคัญไม่ควรทำความสะอาดโดยการนำเข้าเครื่องอุลตราโซนิกค่ะ