ดาวศุกร์ กับดาวพฤหัสบดี

โดย วรเชษฐ์ บุญปลอด 

ดาวศุกร์เป็นดาวเคราะห์ที่สว่างที่สุดในบรรดาดาวเคราะห์ 5 ดวง ที่สามารถมองเห็นได้ง่ายด้วยตาเปล่าจากพื้นโลก อันประกอบด้วยดาวพุธดาวศุกร์ ดาวอังคาร ดาวพฤหัสบดี และดาวเสาร์ ส่วนดาวเคราะห์ที่สว่างรองลงมาเป็นอันดับ 2โดยส่วนใหญ่คือ ดาวพฤหัสบดี แต่ก็มีบางช่วงที่ดาวอังคารสามารถสว่างกว่าดาวพฤหัสบดีได้

เดือน ม.ค. 2562 ดาวเคราะห์สว่างที่สุด 2 ดวงในขณะนี้ ได้แก่ ดาวศุกร์กับดาวพฤหัสบดีจะปรากฏอยู่ใกล้กันบนท้องฟ้าเวลาเช้ามืด ซึ่งนับเป็นครั้งแรกของปีที่เราจะเห็นดาวเคราะห์ 2 ดวงนี้อยู่ใกล้กัน หลังจากนั้นจะเกิดขึ้นให้ได้เห็นอีกครั้งในเวลาหัวค่ำของเดือน พ.ย. 2562

ดาวศุกร์เป็นดาวเคราะห์ที่สว่างที่สุดบนท้องฟ้าเมื่อมองจากโลก บางครั้งเรียกว่าน้องสาวของโลก เพราะมีขนาดและมวลใกล้เคียงกัน ดาวศุกร์มีเส้นผ่านศูนย์กลางประมาณร้อยละ 95 ของเส้นผ่านศูนย์กลางโลก แม้จะเป็นดาวเคราะห์ที่มีวงโคจรผ่านใกล้โลกที่สุด แต่เราไม่สามารถมองเห็นพื้นผิวของดาวศุกร์ได้ เนื่องจากบรรยากาศที่มีเมฆปกคลุมอย่างหนาแน่น เมฆของดาวศุกร์สะท้อนแสงอาทิตย์ได้ดี มีส่วนทำให้ดาวศุกร์สว่างมาก

วงโคจรของดาวศุกร์อยู่ใกล้ดวงอาทิตย์มากกว่าโลก และเกิดปรากฏการณ์เรือนกระจกบนดาวศุกร์ ทำให้อุณหภูมิพื้นผิวสูงมาก เฉลี่ยสูงถึงราว 460 องศาเซลเซียส สูงพอที่จะทำให้ตะกั่วหลอมละลายได้ ยานอวกาศของรัสเซียหรืออดีตสหภาพโซเวียตเคยประสบความสำเร็จในการลงจอดบนดาวศุกร์ ส่งภาพถ่ายพื้นผิวของดาวศุกร์มาให้เราเห็นเป็นครั้งแรก แต่ก็ทำงานอยู่ได้ไม่เกิน 1 ชั่วโมง

ดาวพฤหัสบดีเป็นดาวเคราะห์ขนาดใหญ่ที่สุดและมีมวลมากที่สุดในระบบสุริยะ มีดาวบริวารจำนวนมาก โดยดวงที่มีขนาดใหญ่ 4 ดวง สามารถสังเกตเห็นได้ด้วยกล้องสองตาและกล้องโทรทรรศน์ขนาดเล็ก ดาวบริวาร 4 ดวงนี้ ได้แก่ ไอโอ ยูโรปา แกนีมีด และคัลลิสโต เรียกบริวาร 4 ดวงนี้ว่าดาวบริวารกาลิเลโอ เพื่อเป็นเกียรติแก่ กาลิเลโอ กาลิเลอี นักดาราศาสตร์ชาวอิตาลี เขาจดบันทึกตำแหน่งดาวบริวารทั้งสี่เมื่อต้นคริสต์ศตวรรษที่ 17 โดยสังเกตผ่านกล้องโทรทรรศน์กำลังขยาย 20 เท่า ทำให้ค้นพบว่าดาวดวงเล็กๆ เหล่านี้โคจรรอบดาวพฤหัสบดี เป็นสิ่งหนึ่งที่ทำให้กาลิเลโอแน่ใจว่าโลกไม่ใช่ศูนย์กลางของเอกภพ

ดาวบริวารของดาวพฤหัสบดีเคลื่อนที่เปลี่ยนตำแหน่งไปทีละน้อยตลอดเวลา ทำให้มีโอกาสเกิดปรากฏการณ์หลายอย่างในแต่ละวัน เช่น ดาวบริวารผ่านหน้าดาวพฤหัสบดี เงาของดาวบริวารปรากฏบนบรรยากาศของดาวพฤหัสบดี ดาวบริวารถูกเงาของดาวพฤหัสบดีบัง หากเป็นช่วงที่ระนาบวงโคจรของดาวบริวารทั้งสี่ทำมุมอยู่ในแนวสายตาเมื่อมองจากโลก จะเกิดการบังกันระหว่างดาวบริวาร และเงาของดาวบริวารดวงหนึ่งไปบังดาวบริวารอีกดวงหนึ่ง ปรากฏการณ์เหล่านี้สังเกตได้ในกล้องโทรทรรศน์ขนาดใหญ่และกำลังขยายสูง

ตลอดเดือนนี้ ดาวศุกร์ปรากฏบนท้องฟ้าโดยอยู่ใกล้ดาวพฤหัสบดี เข้าใกล้กันที่สุดในเช้ามืดวันพุธที่ 23 ม.ค. 2562 มีระยะห่างเชิงมุมระหว่างกันที่ 2.4 องศา หรือเทียบได้กับการนำดวงจันทร์เต็มดวงมาเรียงต่อกัน 5 ดวง โดยดาวพฤหัสบดีซึ่งสว่างน้อยกว่าปรากฏอยู่ทางขวามือของดาวศุกร์

หลังจากใกล้กันที่สุดแล้ว ดาวเคราะห์ทั้งสองจะเคลื่อนห่างออกจากกันมากขึ้นทุกวัน โดยดาวพฤหัสบดีจะเริ่มอยู่สูงเหนือขอบฟ้ามากกว่าดาวศุกร์ แต่เรายังคงเห็นทั้งดาวศุกร์และดาวพฤหัสบดีอยู่บนท้องฟ้าเวลาเช้ามืดได้พร้อมกันต่อเนื่องไปอีกหลายเดือน อย่างน้อยก็ถึงราวกลางเดือน มิ.ย. ซึ่งเป็นช่วงที่ดาวศุกร์เคลื่อนเข้าใกล้ดวงอาทิตย์มากขึ้นจนปรากฏอยู่ใกล้ขอบฟ้าทิศตะวันออกขณะที่ดาวพฤหัสบดีเคลื่อนไปอยู่ใกล้ขอบฟ้าทิศตะวันตกที่คนละด้านของท้องฟ้า

เรามีโอกาสเห็นดาวศุกร์อยู่ใกล้ดาวพฤหัสบดีเฉลี่ยประมาณปีละครั้ง บางปีมี 2 ครั้ง บางปีก็ไม่มีเลย บางครั้งอยู่ใกล้กันมากจนถึงกับบังกันแต่เกิดขึ้นยากมาก วันที่ 22 พ.ย. 2065 (พ.ศ. 2608) ดาวศุกร์จะผ่านหน้าดาวพฤหัสบดี โดยบดบังบางส่วนของดาวพฤหัสบดี แต่สังเกตไม่ได้จากพื้นโลก เนื่องจากทำมุมอยู่ห่างจากดวงอาทิตย์เพียง 8 องศา

การเข้าใกล้กันของดาวศุกร์และดาวพฤหัสบดีเป็นเพียงมุมมองที่เกิดจากดาวเคราะห์ทั้งสองกับโลกโคจรมาเรียงอยู่ในแนวใกล้เคียงกับแนวเส้นตรงในอวกาศ ความจริงดาวศุกร์และดาวพฤหัสบดีอยู่ไกลกันมาก เช้ามืดวันที่ 23 ม.ค. ซึ่งเป็นช่วงที่ดาวเคราะห์ทั้งสองเข้าใกล้กันที่สุดเมื่อสังเกตจากประเทศไทย ดาวศุกร์อยู่ห่างโลก 120 ล้านกิโลเมตร ขณะที่ดาวพฤหัสบดีอยู่ห่างโลก 894 ล้านกิโลเมตร ดาวเคราะห์ทั้งสองจึงอยู่ห่างกันประมาณ 770 ล้านกิโลเมตร

นอกจากดาวศุกร์และดาวพฤหัสบดีจะเป็นดาวสว่างโดดเด่นสะดุดตาอยู่บนท้องฟ้าแล้วเช้ามืดวันที่ 31 ม.ค. และ 1 ก.พ. 2562 จันทร์เสี้ยวจะเคลื่อนมาอยู่ใกล้ดาวเคราะห์ทั้งสองด้วย เรียกว่าเป็นปรากฏการณ์ดาวเคียงเดือน ดาวศุกร์ ดาวพฤหัสบดี และดวงจันทร์ เคยเรียงตัวกันจนเกิดปรากฏการณ์ที่ผู้คนเรียกว่า “พระจันทร์ยิ้ม” เมื่อคืนวันที่ 1 ธ.ค. 2551 แต่การเข้าใกล้กันในปีนี้ไม่ได้เรียงตัวกันแบบนั้น จึงไม่สามารถเรียกได้ว่าเป็นพระจันทร์ยิ้ม แต่ก็นับเป็นปรากฏการณ์ที่น่าสนใจสำหรับช่างภาพทั้งหลายที่ชื่นชอบความสวยงามของดวงจันทร์และดวงดาวบนท้องฟ้า

หากมีเมฆเป็นอุปสรรคทำให้ไม่เห็นการเข้าใกล้กันระหว่างดาวศุกร์และดาวพฤหัสบดีในสัปดาห์นี้ เราจะมีโอกาสเห็นดาวศุกร์อยู่ใกล้ดาวพฤหัสบดีได้อีกช่วงหนึ่งซึ่งจะเกิดขึ้นในปลายเดือน พ.ย. 2562 แต่คราวนี้ดาวเคราะห์ทั้งสองจะย้ายไปอยู่บนท้องฟ้าเวลาหัวค่ำ เข้าใกล้กันที่สุดในคืนวันอาทิตย์ที่ 24 พ.ย. 2562 ที่ระยะห่าง 1.4 องศา สังเกตได้โดยอยู่เหนือขอบฟ้าทิศตะวันตกในกลุ่มดาวคนยิงธนูและมีดาวเสาร์อยู่สูงเหนือดาวเคราะห์ทั้งสองที่ระยะห่างประมาณ 20 องศา

ปรากฏการณ์ท้องฟ้า (20-27 ม.ค.)

ดาวอังคารซึ่งอยู่ในกลุ่มดาวปลา เป็นดาวเคราะห์สว่างดวงเดียวที่เห็นได้ง่ายด้วยตาเปล่าบนท้องฟ้าเวลาหัวค่ำ โดยเมื่อท้องฟ้าเริ่มมืดดาวอังคารจะอยู่สูงทางทิศตะวันตก เยื้องไปทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ จากนั้นเคลื่อนต่ำลงจนตกลับขอบฟ้าในเวลาประมาณ 5 ทุ่ม ความสว่างของดาวอังคารลดลงเรื่อยๆ ตามระยะห่างจากโลกที่เพิ่มมากขึ้น

เวลาเช้ามืดก่อนดวงอาทิตย์ขึ้น สามารถมองเห็นดาวศุกร์ ดาวพฤหัสบดี และดาวเสาร์ เป็นดาวเคราะห์สว่างอยู่บนท้องฟ้าด้านทิศตะวันออก เยื้องไปทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ ดาวศุกร์กับดาวพฤหัสบดีอยู่ใกล้กันในกลุ่มดาวคนแบกงู เป็นกลุ่มดาวที่มีพื้นที่ส่วนหนึ่งคั่นอยู่ระหว่างกลุ่มดาวแมลงป่องกับคนยิงธนู สัปดาห์นี้ดาวศุกร์และดาวพฤหัสบดีจะเข้าใกล้กันที่สุดในเช้ามืดวันพุธที่ 23 ม.ค. 2562 ด้วยระยะห่าง 2.4 องศา หรือประมาณ 5 เท่าของขนาดดวงจันทร์เต็มดวงที่เราเห็นบนท้องฟ้าต้นเดือน ม.ค. 2562 ดาวเสาร์อยู่ทิศเดียวกับดวงอาทิตย์ สัปดาห์นี้ดาวเสาร์ทำมุมห่างจากดวงอาทิตย์มากขึ้นจนเริ่มปรากฏบนท้องฟ้าเวลาเช้ามืด ดาวเสาร์อยู่ในกลุ่มดาวคนยิงธนู ยังคงอยู่ใกล้ขอบฟ้าในช่วงที่ท้องฟ้าเริ่มสว่าง จึงอาจยังสังเกตได้ยากหากขอบฟ้าด้านทิศตะวันออก เยื้องไปทางทิศตะวันออกเฉียงใต้มีสิ่งบดบัง จุดสังเกตคือเมื่อมองเห็นดาวศุกร์กับดาวพฤหัสบดีแล้ว ดาวเสาร์จะอยู่ต่ำลงมาในทิศใกล้เคียงกัน เยื้องไปทางซ้ายมือเล็กน้อย

ดวงจันทร์สว่างเต็มดวงในวันที่ 21 ม.ค. เกิดจันทรุปราคาเต็มดวงในช่วงที่เป็นเวลากลางวันของประเทศไทย ซีกโลกด้านกลางคืนเท่านั้นที่เห็นดวงจันทร์ในวันเพ็ญได้ จันทรุปราคาในวันนี้จึงไม่เห็นในประเทศไทย แต่สามารถสังเกตได้หากอาศัยอยู่ในทวีปอเมริกา ยุโรป รวมทั้งแอฟริกา โดยในทวีปอเมริกาจะเห็นจันทรุปราคาในช่วงค่ำวันที่ 20 ม.ค. ส่วนยุโรปและแอฟริกาเห็นจันทรุปราคาในช่วงเช้ามืดของวันที่ 21 ม.ค. ตามเวลาท้องถิ่น หลังจันทร์เพ็ญจะเข้าสู่ข้างแรม ดวงจันทร์มีพื้นที่ด้านสว่างลดลงจนเหลือครึ่งดวงในต้นสัปดาห์ถัดไป