ทำเนียบข้าราชการหัวเมืองลาวภาคอีสาน

โดย สสต. 

สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (พิมพ์ ธมฺมธโร) อดีตเจ้าอาวาสวัดพระศรีมหาธาตุ บางเขน เขียนชีวิตกับเหตุการณ์ ซึ่งกองทัพอากาศพิมพ์เป็นธรรมบรรณาการเนื่องในงานสมโภชสุพรรณบัฏของสมเด็จพระมหาวีรวงศ์ 1 พ.ค. 2509

ชีวิตกับเหตุการณ์ เป็นบันทึกนับแต่วันที่ท่านถือกำเนิด 1 พ.ค. 2440 (มรณภาพ 30 พ.ย. 2517 อายุ 77 ปี) ที่บ้านสว่าง ต.สว่าง อ.วารินชำราบ จ.อุบลราชธานี และปีที่ท่านเกิดนั้น ทางราชการได้ปรับปรุงทำเนียบข้าราชการหัวเมืองลาวภาคอีสาน ชื่อตำแหน่งข้าราชการหัวเมืองเหล่านี้ เป็นชื่อที่ตั้งตามชื่อของตำบล หรือเมืองนั้นๆ ไพเราะ และน่าประทับใจ หากมีความรู้ภาษาบาลีแปลได้เลย ดังนี้

จากนี้พึงศึกษาทำเนียบข้าราชการหัวเมืองลาวภาคอีสาน ซึ่งทางราชการได้ปรับปรุงใหม่ในปี พ.ศ. 2440 นี้ มีอยู่ 17 เมือง โดยเปลี่ยนตำแหน่งเจ้าเมือง อุปฮาด ราชวงศ์ ราชบุตร เป็นผู้ว่าราชการเมือง ปลัดเมือง ยกกระบัตรเมือง ผู้ช่วยราชการเมือง มีดังต่อไปนี้

1.อุบลราชธานี มี 19 ตำแหน่ง คือ พระอุบลเดชประชารักษ์ ผู้ว่าราชการเมือง พระอุบลการประชานิตย์ ปลัดเมือง พระอุบลศักดิ์ประชาบาล ยกกระบัตรเมือง พระอุบลกิจประชากร ผู้ช่วยราชการเมือง พระสุรพลชยกร พลเมือง พระสุนทรกิจวิมล มหาดไทยเมือง กรมการเมืองผู้ใหญ่ 13 คือ พระจงกลนิธารสุพันธ์ พระลินจังกุราธร พระวิโรจน์ทุยรักษ์ พระดุษดีตุลกิจ พระสุจริตรัฐการี พระวิณโกเมศ พระเกษตรโกมล พระประทุมธานี พระประทุมศรีสาธร หลวงอุปลานุการวัฒน์ หลวงพิทธพงศ์บิณฑุปลัด หลวงวัฒนวงศ์โทนุบล และหลวงอุปรัฐนุการวิทย์

2.ยโสธร มี 7 ตำแหน่ง คือ พระสุนทรราชเดช ผู้ว่าราชการเมือง ปลัดเมือง (ว่าง) หลวงยศไกรเกรียงเดช ยกกระบัตรเมือง หลวงยศเยศรามฤทธิ์ มหาดไทยเมือง หลวงยศเขตวิมล ผู้ช่วยราชการเมือง หลวงอดุลพฤฒิเดช พลเมือง หลวงยศวิทยธำรง ผู้ช่วยราชการเมือง

3.ร้อยเอ็ด มี 4 ตำแหน่ง คือ พระสตาเนกประชาธรรม์ ปลัดเมือง ต่อมาเป็นพระยาขัติยวงศา พระสตานันท์ประชาธร ยกกระบัตรเมือง หลวงสตาเนกนุกูลกิจ ผู้ช่วยราชการเมือง และหลวงสตากิจกิจบริหาร

4.เขมราฐ มี 4 ตำแหน่ง คือ พระเขมรัฐเดชนารักษ์ ผู้รักษาราชการเมือง พระเขมรัฐศักดิชนาบาล ปลัดเมือง พระเขมรัฐกิจบริหาร ยกกระบัตรเมือง หลวงเขมรัฐการอุสหะ ผู้ช่วย
ราชการเมือง

5.มหาสารคาม มี 3 ตำแหน่ง คือ พระเจริญราชเดช ผู้ว่าราชการเมือง หลวงสารคามการกิจนิคม กรมการเมือง หลวงสารคามการนิคมาภิบาล กรมการเมือง

6.กาฬสินธุ์ มี 1 ตำแหน่ง คือ พระสินธุประชาธรรม ผู้ว่าราชการเมือง ต่อมาเป็นพระยาไชยสุนทร

7.กมลาสัย มี 2 ตำแหน่ง คือ พระราษฎรบริหาร ผู้ว่าราชการเมือง หลวงกมลาภิพัฒน์ ผู้ช่วยราชการเมือง

8.สุวรรณภูมิ มี 1 ตำแหน่ง คือ พระรัตนวงศา ผู้ว่าราชการเมือง

9.สุรินทร์ มี 1 ตำแหน่ง คือ พระประสิทธิสุนทรรัฐ ปลัดเมือง ตำแหน่งนอกนี้ยังไม่มีตัว

10.สังขะ มี 1 ตำแหน่ง คือ พระสังขศักดิสุนทรเขต ผู้ว่าราชการเมือง

11.ศรีสะเกษ ตำแหน่งว่าง ยังไม่มีตัวสมควรจะแต่งตั้ง

12.ขุขันธ์ มี 4 ตำแหน่ง คือ พระยาขุขันธ์ภักดีศรีนครลำดวน ผู้ว่าราชการเมือง พระสุนทรบริรักษ์ ปลัดเมือง หลวงสุรรัตนามัย ยกกระบัตรเมือง พระพิชัย คือ พระสรเดชอุตมาภิรักษ์

13.เดชอุดม มี 4 ตำแหน่ง คือ พระสรเดชอุตมาภิรักษ์ ผู้ว่าราชการเมือง หลวงสรศักดิอุตมาภิบาล ปลัดเมือง หลวงมหันตเดชอุตมานุกิจ ยกกระบัตรเมือง หลวงมหิทธิเดชอุตมานุการ ผู้ช่วยราชการเมือง

14.โดมประดิษฐ์ มี 1 ตำแหน่ง คือ หลวงอุดมเขตตานุรักษ์ ผู้ว่าราชการเมือง

15.วารินชำราบ มี 1 ตำแหน่ง คือ พระราชพงศ์ภักดี ผู้ว่าราชการเมือง

16.อุทุมพรพิสัย มี 1 ตำแหน่ง คือ พระอุทุมพรเทศานุรักษ์ ผู้ว่าราชการเมือง

17.ศรีขรภูมิ มี 1 ตำแหน่ง คือ พระศรีขรภูมานุรักษ์ ผู้ว่าราชการเมือง

อันที่จริงทำเนียบข้าราชการหัวเมืองลาวแต่เดิมมา มีตำแหน่ง เจ้าเมือง อุปฮาด ราชวงศ์ และราชบุตร เมื่อข้าหลวงต่างพระองค์ปรับปรุงทำเนียบเสร็จแล้ว ก็ทรงเลือกสรรเอาผู้ทรงคุณวุฒิมั่นคงซื่อสัตย์ต่อทางราชการมานาน เข้าอยู่ในตำแหน่งปกครองให้มีบรรดาศักดิ์เทียบไว้เป็นประทวนไปก่อน ผู้ว่าราชการเมือง ปลัดเมือง ยกกระบัตรเมือง และผู้ช่วยราชการเมือง ตลอดทุกหัวเมืองลาวภาคอีสาน ก็ทรงดำริเอาชื่อบรรดาศักดิ์ให้เกี่ยวกับชื่อของเมืองนั้นๆ ดังกล่าวมาแล้ว