พระธาตุลำปางหลวง สิ่งศักดิ์สิทธิ์แห่งล้านนา

โดย สมาน สุดโต

โครงการวัฒนธรรมสัญจร เรื่องฝรั่งในล้านนา ที่กลุ่มแปลและเรียบเรียง สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร จัดเมื่อวันที่ 15-19 มี.ค.นั้น ครอบคลุม 3 จังหวัดในล้านนา ได้แก่ เชียงใหม่ ลำปาง และแพร่ ซึ่งผมได้นำเสนอเรื่องของเชียงใหม่จบพร้อมที่จะเล่าเรื่องเมืองลำปาง ซึ่งบังเอิญที่ฝรั่งนักท่องเที่ยวชาวสเปนนำเครื่องร่อนพารามอเตอร์ขึ้นบินวนรอบพระธาตุลำปางหลวง จนถูกชาวบ้านตำหนิดังๆ จึงต้องหาดอกไม้ธูปเทียนมาขอขมา เหตุเกิดเมื่อวันที่ 4 พ.ค. ส่วนฝรั่งชาวสเปน มาขอขมาวันที่ 5 พ.ค. จึงขอเล่าเรื่องพระธาตุลำปางหลวง วันนี้เสียเลย

วัดพระธาตุลำปางหลวง ตั้งที่ 271 หมู่ 2 บ้านลำปางหลวง ต.ลำปางหลวง อ.เกาะคา จ.ลำปางห่างจากตัวเมืองประมาณ 18 กิโลเมตร เป็นวัดที่มีการจัดวางผังและส่วนประกอบของวัดสมบูรณ์แบบที่สุด โดยที่ตั้งของวัดตั้งอยู่บนเนินสูง มีสิ่งก่อสร้างและสถาปัตยกรรมต่างๆ บริเวณพุทธาวาสประกอบด้วย องค์พระธาตุลำปางหลวงเป็นประธาน มีบันไดนาคนำขึ้นไปสู่ซุ้มประตูโขง ถัดซุ้มประตูโขงขึ้นไปเป็นวิหารหลวง บริเวณทิศเหนือของพระธาตุมีวิหารตั้งอยู่คือ วิหารน้ำแต้ม และวิหารต้นแก้ว ด้านตะวันตกของพระธาตุ ประกอบด้วยวิหารละโว้ และหอพระพุทธบาทด้านใต้มีวิหารพระพุทธและอุโบสถ ตั้งอยู่บริเวณเขตพุทธาวาส ทั้งหมดนี้จะแวดล้อมด้วยแนวกำแพงแก้วทั้งสี่ด้าน นอกกำแพงแก้วด้านทิศใต้มีประตูซึ่งจะนำไปสู่เขตสังฆาวาส ซึ่งประกอบด้วยอาคาร หอพระไตรปิฎก กุฎิประดิษฐานพระแก้วดอนเต้าอาคารพิพิธภัณฑ์และกุฎิสงฆ์

ความเป็นมาของพระธาตุลำปางหลวงเริ่มก่อเค้ามาแต่สมัยพุทธกาล ถึงกับมีเรื่องเล่าว่าพระพุทธเจ้าเสด็จมาถึงที่นี่ด้วย แต่จะข้ามรายละเอียดที่เป็นเชิงนิทาน ขอเริ่มในทางประวัติศาสตร์ของนครลำปางว่า วัดพระธาตุลำปางหลวงมีประวัติว่าใน พ.ศ. 2275 ลำปางว่างจากผู้ครองนครและเกิดความวุ่นวายภายใน ท้าวมหายศจากนครลำพูนได้ยกกองกำลังมายึดนครลำปาง ได้มาตั้งค่ายภายในวัดพระธาตุลำปางหลวง ครั้งนั้น หนานทิพย์ช้างวีรบุรุษของชาวลำปางได้แข็งข้อต่อสู้ ลักลอบเข้ามาในวัดและใช้ปืนยิงท้าวมหายศตาย พร้อมทั้งตีทัพลำพูนแตกพ่าย

ปัจจุบันนี้ยังปรากฏรอยลูกปืนอยู่บนรั้วทองเหลืองที่ล้อมองค์พระธาตุเจดีย์ซึ่งต่อมาหนานทิพย์ช้างได้รับการสถาปนาขึ้นเป็นเจ้าสุลวะลือไชยสงคราม เจ้าผู้ครองนครลำปาง เป็นต้นตระกูล ณ ลำปาง, เชื้อเจ็ดตน, ณ เชียงใหม่, ณ ลำพูน

ส่วนคุณค่าและความสำคัญของวัดพระธาตุลำปางหลวงนั้นเป็นโบราณสถานสำคัญตั้งอยู่ในบริเวณซากเมืองโบราณลัมพกัปปะนคร ได้รับการบูรณปฏิสังขรณ์จากเจ้าผู้ครองนครเสมอมาเพราะเป็นวัดสำคัญคู่บ้านคู่เมืองมาแต่โบราณกาล และเป็นที่ยอมรับจากนักวิชาการทั่วไปว่ามีความสวยงาม และฝีมือเยี่ยมทั้งสถาปัตยกรรม ประติมากรรม และจิตรกรรม ประการสำคัญที่สุดนั้น วัดพระธาตุลำปางหลวงเป็นที่ประดิษฐานองค์พระเจ้าแก้วมรกต ซึ่งเป็นพระพุทธรูปสำคัญที่สุด เป็นที่เคารพสักการะของชาว จ.ลำปาง และชาวพุทธทั่วไป

สิ่งก่อสร้างที่สำคัญมีดังนี้

ประตูโขง เป็นตราประจำ จ.ลำปาง ฝีมือช่างหลวงโบราณ ก่ออิฐถือปูนทำเป็นซุ้มประตูยอดแหลมเป็นชั้นๆ มี 4 ทิศ ประดับตกแต่งด้วยลวดลายปูนปั้นรูปดอกไม้และสัตว์หิมพานต์

บันได ทางขึ้นด้านหน้า ออกแบบเป็นรูปมังกรคาบพญานาคทั้งสองข้าง เชิงบันไดประดิษฐานรูปปูนสิงห์ขนาดใหญ่ 2 ตัว สร้างขึ้นในสมัยเจ้าหอคำดวงทิพย์ เจ้าผู้ครองนครลำปางเมื่อประมาณ พ.ศ. 2331

วิหารหลวง เป็นวิหารประธานของวัดซึ่งตั้งอยู่ในแนวเดียวกับประตูโขงและเจดีย์ ภายในเป็นที่ตั้งมณฑปพระเจ้าล้านทอง ตัววิหารเป็นทรงสี่เหลี่ยมและเปิดโล่งทุกด้านตามแบบล้านนายุคแรก และมีภาพเขียนสีโบราณเป็นเรื่องราวชาดกภายในวิหารด้านในของแผงคอสองด้วย ส่วนหลังคาจั่วซ้อนกันเป็นชั้นๆ

เจดีย์ เป็นเจดีย์ล้านนาผสมเจดีย์ทรงลังกา ก่ออิฐถือปูนประกอบด้วยฐานสี่เหลี่ยมย่อมุม ต่อด้วยบัวมาลัย 3 ชั้น เป็นเจดีย์ขนาดใหญ่ หุ้มด้วยแผ่นทองเหลืองฉลุลายหรือที่เรียกว่าทองจังโกมีฉัตรด้านบนสุด ซึ่งตามตำนานกล่าวว่าเป็นที่บรรจุพระบรมสารีริกธาตุของพระสัมมาสัมพุทธเจ้า

วิหารน้ำแต้ม ตั้งอยู่ทางทิศเหนือของเจดีย์ เป็นวิหารเครื่องไม้สี่เหลี่ยมผืนผ้าสัดส่วนงดงาม ภายในมีภาพเขียนสีโบราณที่ได้รับการบูรณะเมื่อปี พ.ศ. 2531 ถึงวันนี้ก็เลือนๆ ไปบ้าง และเป็นที่ประดิษฐานพระพุทธรูปสัมฤทธิ์ ขนาดหน้าตักกว้าง 45 นิ้ว ด้วย

วิหารพระพุทธ สร้างขึ้นคู่กับวิหารน้ำแต้ม ภายในประดิษฐานพระพุทธรูปปางมารวิชัย ขนาดหน้าตัก 40 นิ้ว ที่มีลักษณะและสัดส่วนที่งดงามมาก

หอพระพุทธบาท สร้างสมัยเจ้าหาญแต่ท้อง พ.ศ. 1992 เป็นสิ่งปลูกสร้างก่ออิฐทรงสี่เหลี่ยม ครอบรอยพระพุทธบาทไว้ ภายในมีภาพเงากลับหัวของพระธาตุเจดีย์ อันเกิดจากปรากฏการณ์หักเหของแสง และอนุญาตให้ขึ้นไปดูได้เฉพาะสุภาพบุรุษ

(ขอบคุณข้อมูลจากกลุ่มแปลและเรียบเรียง สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร)