เขื่อนภูมิพล

โดย ถาวร หลีกภัย

ประมาณปี พ.ศ. 2505 ผมกับเพื่อนๆ นิสิตคณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ได้ไปชมการก่อสร้างเขื่อนภูมิพล ซึ่งเรียกกันในเวลานั้นว่า เขื่อนยันฮี เป็นช่วงเวลาปิดเทอม นิสิตจึงมีความสุขและผ่อนคลายหลังจากหมกมุ่นกับการเรียนกันมา ในการชมเขื่อนผมได้สังเกตเห็นว่ามีการใช้ปูนซีเมนต์จำนวนมากในการก่อสร้าง และในเรื่องนี้ผมจะเขียนถึงปูนซีเมนต์ที่ถูกผลิตขึ้นมาเพื่อการสร้างเขื่อนภูมิพล

ในปี พ.ศ. 2554 ได้เกิดน้ำท่วมใหญ่ รวมทั้งกรุงเทพฯ ด้วย แม้แต่สนามบินดอนเมืองก็ยังมีสภาพเหมือนทะเลสาบ ในขณะที่ผู้คนกำลังเผชิญหน้ากับมหาอุทกภัยครั้งประวัติศาสตร์ ก็มีเรื่องราวของเด็กชายปลาบู่ที่เสียชีวิตไปหลายปีแล้ว แต่คำทำนายของเด็กที่ถูกเล่าผ่าน ทองใบ คำสี ผู้เป็นพ่อว่า ในคืนปีใหม่ 2555 เขื่อนภูมิพลจะแตกเพราะแผ่นดินไหว จะเกิดน้ำท่วม มีคนตายมากมาย ข่าวนี้ทำให้บางคนสับสน บทเรียนน้ำท่วมใหญ่ในขณะนั้นก็ยังไม่คลี่คลาย ทำให้คนกลัวภัยธรรมชาติ หลายคนอพยพไปที่ที่ตัวเองคิดว่าปลอดภัยไว้ก่อน

ความรู้ที่เป็นวิทยาศาสตร์จะเป็นตัวช่วยไม่ให้ผู้คนหวั่นไหวตกใจต่อข่าวที่มากระทบ ผมเคยเป็นที่ปรึกษาด้านธรณีวิทยาของบริษัท ชลประทานซีเมนต์ และเป็นผู้หนึ่งที่มีหน้าที่เลือกแหล่งวัตถุดิบ หินปูน ดินดำ และศิลาแลง เพื่อผลิตปูนซีเมนต์ประเภทต่างๆ ให้โรงงานปูนซีเมนต์ตาคลี จ.นครสวรรค์ และโรงงานปูนแห่งนี้ก็ได้ผลิตปูนซีเมนต์เพื่อสร้างเขื่อนภูมิพลมาตั้งแต่เริ่มแรกดินผสม (Raw Meal) ได้จากสัดส่วนของวัตถุดิบที่กำหนดจะทำปฏิกิริยาเป็นปูนเม็ดในหม้อเผา สารประกอบใหม่ ขอยกตัวอย่าง C3A หรือไตรแคลเซียมอลูมิเนต (3CaO.AI2O3) ต้องมีค่าตามข้อกำหนดของปูนซีเมนต์ปอร์ตแลนด์แต่ละประเภท

ปูนซีเมนต์ปอร์ตแลนด์แบ่งออกเป็น 5 ประเภท ดังนี้

ประเภท 1 ปูนซีเมนต์ปอร์ตแลนด์ธรรมดา

ประเภท 2 ปูนซีเมนต์ปอร์ตแลนด์ชนิดต้านทานซัลเฟตได้ปานกลาง

ประเภท 3 ปูนซีเมนต์ปอร์ตแลนด์ชนิดให้กำลังสูงในเวลาอันสั้น

ประเภท 4 ปูนซีเมนต์ปอร์ตแลนด์ชนิดให้ความร้อนต่ำในขณะก่อตัว

ประเภท 5 ปูนซีเมนต์ปอร์ตแลนด์ชนิดต้านทานซัลเฟตได้สูง

เขื่อนภูมิพลใช้ปูนซีเมนต์ปอร์ตแลนด์ ประเภท 2 ชนิดต้านทานซัลเฟตได้ปานกลาง และมีคุณภาพให้ความร้อนเพียงปานกลาง จึงเหมะสำหรับงานคอนกรีตที่มีเนื้อหนามากๆ

เพื่อความชัดเจนและถูกต้องเรื่องการผลิตปูนซีเมนต์เพื่อสร้างเขื่อนภูมิพล ผมได้คัดข้อความบางตอนจากรายงานประจำปี 2532 ของบริษัท ชลประทานซีเมนต์ ในเรื่องความเป็นมาของบริษัท

“เมื่อสงครามโลกครั้งที่ 2 สงบลง รัฐบาลไทยได้กำหนดนโยบายเร่งด่วนที่จะต้องรีบฟื้นฟูและพัฒนาประเทศ และโดยที่ไฟฟ้าเป็นปัจจัยสำคัญขั้นพื้นฐานในการพัฒนาเศรษฐกิจและอุตสาหกรรม รัฐบาลจึงได้มีมติให้สร้างเขื่อนอเนกประสงค์แห่งแรกขึ้นที่ อ.สามเงา จ.ตาก และเขื่อนนี้ได้รับพระราชทานพระปรมาภิไธยให้เป็นชื่อเขื่อนว่า ‘เขื่อนภูมิพล’ วัตถุประสงค์หลักในการสร้างเขื่อนแห่งนี้ก็เพื่อผลิตกระแสไฟฟ้าที่มีต้นทุนต่ำ และผลิตให้ได้ปริมาณมากเพียงพอที่จะส่งไปจำหน่ายตามพื้นที่ต่างๆ อย่างทั่วถึง อีกทั้งเพื่อประโยชน์ในด้านการชลประทานที่จะกักเก็บน้ำในฤดูฝน เพื่อป้องกันน้ำท่วมและเพื่อให้น้ำเพียงพอต่อการเพาะปลูกในฤดูแล้งด้วย

การก่อสร้างเขื่อนภูมิพลจำเป็นต้องใช้ปูนซีเมนต์อย่างต่อเนื่องเป็นจำนวนถึง 300,000 ตัน ภายในระยะเวลาอันสั้น ฉะนั้นเพื่อป้องกันมิให้เกิดการขาดแคลนปูนซีเมนต์ในระหว่างการก่อสร้าง รัฐบาลจึงได้มอบหมายให้กรมชลประทาน ซึ่งเป็นผู้รับผิดชอบในการก่อสร้างเขื่อนภูมิพล ดำเนินการจัดตั้งโรงงานผลิตปูนซีเมนต์ขึ้น เพื่อผลิตปูนซีเมนต์สำหรับใช้ในการก่อสร้างเขื่อน และจำหน่ายแก่หน่วยงานของรัฐบาลและประชาชนทั่วไป

เมื่อวันที่ 12 ก.ย. 2499 ได้มีการจดทะเบียนก่อตั้งบริษัท ชลประทานซีเมนต์ จำกัด ขึ้น ด้วยทุนจดทะเบียน 60 ล้านบาท ต่อมาในปี พ.ศ. 2501 บริษัทฯ ได้ก่อสร้างโรงงานผลิตปูนซีเมนต์แห่งแรกที่ อ.ตาคลี จ.นครสวรรค์ โรงงานดังกล่าวมีกำลังผลิตปูนเม็ดในระยะเริ่มแรกเพียงวันละ 300 ตัน”

เมื่อเขื่อนภูมิพลไม่ได้อยู่ในแนวรอยเลื่อนใหญ่ และตัวเขื่อนเองถูกสร้างด้วยคอนกรีตที่ใช้ปูนซีเมนต์ที่เหมาะสมและมีคุณภาพ สาเหตุเขื่อนจะพังเพราะภัยธรรมชาติก็ไม่น่าจะเป็นไปได้