รู้จักกับจันทรุปราคา

โดย วรเชษฐ์ บุญปลอด

เวลาหัวค่ำในวันสุดท้ายของเดือน ม.ค. 2561 จะเกิดปรากฏการณ์สำคัญบนท้องฟ้าให้เห็นได้ในประเทศไทย นั่นคือจันทรุปราคาเต็มดวง จันทรุปราคาเป็นปรากฏการณ์ธรรมชาติที่เกิดขึ้นเป็นประจำทุกปี อย่างน้อยปีละ 2 ครั้ง บางปีอาจมี 3 หรือ 4 ครั้ง ซึ่งเป็นส่วนน้อย และน้อยมากที่จะพบ 5 ครั้ง ถึงกระนั้นเราก็ไม่ได้เห็นจันทรุปราคาได้ทุกครั้ง ขึ้นอยู่กับว่าขณะเกิดปรากฏการณ์เป็นเวลากลางคืนในประเทศไทยหรือไม่

แสงจากดวงอาทิตย์ทำให้โลก ดวงจันทร์ ดาวเคราะห์ และวัตถุต่างๆ ทอดเงาออกไปในด้านตรงข้ามกับทิศทางที่แสงเข้ามา จันทรุปราคาเกิดจากดวงจันทร์เคลื่อนผ่านเข้าไปในเงาของโลก ดวงจันทร์จึงต้องมีตำแหน่งอยู่ตรงข้ามกับดวงอาทิตย์หรือตรงกับวันเพ็ญ ซึ่งก็คือวันที่ดวงจันทร์สว่างเต็มดวง ขณะเกิดจันทรุปราคาซีกโลกด้านกลางคืนทั้งหมดสามารถสังเกตเห็นดวงจันทร์ได้ เราจึงมีโอกาสเห็นจันทรุปราคาได้บ่อยกว่าสุริยุปราคา ซึ่งกรณีของสุริยุปราคาจะเห็นได้ก็ต่อเมื่ออยู่ใต้เงาดวงจันทร์ ซึ่งมีขนาดเล็กกว่าโลก

ดวงจันทร์เพ็ญติดกันแต่ละครั้งห่างกันเฉลี่ย 29.53 วัน แต่ละปีปฏิทินดวงจันทร์จึงผ่านตำแหน่งเพ็ญเต็มดวงได้ 12 ครั้ง แต่จันทรุปราคาไม่ได้เกิดขึ้นทุกครั้ง เนื่องจากยังมีปัจจัยในแง่ของระนาบวงโคจรของดวงจันทร์เป็นตัวกำหนด วงโคจรของดวงจันทร์รอบโลกไม่ได้ซ้อนทับกับวงโคจรของโลกรอบดวงอาทิตย์ ทำมุมเอียงประมาณ 5 องศา ส่วนใหญ่เมื่อจันทร์เพ็ญ ดวงจันทร์จะอยู่ห่างขึ้นไปทางเหนือ หรือห่างลงไปทางใต้จากเงาโลก ซึ่งไม่ทำให้เกิดจันทรุปราคา

จันทรุปราคาจะเกิดขึ้นได้ก็ต่อเมื่อขณะที่ดวงจันทร์เต็มดวงนั้น ดวงจันทร์มีตำแหน่งอยู่ใกล้จุดตัดระหว่างระนาบวงโคจรของดวงจันทร์รอบโลกกับระนาบวงโคจรของโลกรอบดวงอาทิตย์ (ที่เรียกว่าสุริยวิถี) ซึ่งจุดที่ดวงจันทร์ผ่านจากใต้ระนาบขึ้นไปเหนือระนาบ โหราศาสตร์ไทยซึ่งรับมาจากอินเดียแทนด้วยดาวราหู เราจึงสังเกตได้ว่าดวงของวันที่เกิดจันทรุปราคา ดวงจันทร์ซึ่งแทนด้วยเลข 2 ในโหราศาสตร์ไทยจะอยู่ตรงข้ามกับดวงอาทิตย์ ซึ่งแทนด้วยเลข 1 และอยู่ในราศีเดียวกันหรือตรงข้ามกับราหู ซึ่งแทนด้วยเลข 8

ราหูถือเป็นหนึ่งในดาวนพเคราะห์ทางโหรา ศาสตร์ อันประกอบด้วย อาทิตย์ จันทร์ อังคาร พุธ เสาร์ พฤหัสบดี ราหู ศุกร์ และเกตุ แต่ใน ทางดาราศาสตร์สากล ดาวนพเคราะห์ดั้งเดิม ก่อนที่พลูโตจะถูกตัดออก อาจหมายถึงดาวพุธ ศุกร์ โลก อังคาร พฤหัสบดี เสาร์ ยูเรนัส เนปจูน และพลูโต ส่วนราหูเทียบได้กับจุดตัดจุดหนึ่งระหว่างทางโคจรของดวงจันทร์กับดวงอาทิตย์บนท้องฟ้าดังที่กล่าวมาแล้ว ไม่ใช่ดาวที่มีอยู่จริง และไม่ใช่เงาโลก

โหราศาสตร์ฮินดูเรียกจุดตัดอีกจุดหนึ่ง ซึ่งดวงจันทร์ผ่านจากเหนือลงไปใต้ระนาบวงโคจรของโลกว่าเกตุ อย่างไรก็ตาม ดาวเกตุซึ่งแทนด้วยเลข 9 ในโหราศาสตร์ไทยเป็นดาวสมมติ ไม่ใช่ตำแหน่งหรือดาวดวงเดียวกับโหราศาสตร์ฮินดู เงาโลกมีองค์ประกอบแบ่งได้เป็น 2 ส่วน ได้แก่ เงามืดและเงามัว รูปร่างของเงามืดมีลักษณะเป็นกรวย โดยฐานกรวยอยู่ที่โลก ปลายกรวยอยู่ไกลออกไปในอวกาศ ส่วนเงามัวแผ่กว้างออกจากโลก ที่ระนาบดวงจันทร์ เงามืดและเงามัวจึงเป็นวงกลมขนาดใหญ่กว่าดวงจันทร์ โดยเงามืดมี ขนาดเล็กกว่าเงามัว เงาทั้งสองมีจุดศูนย์กลางร่วมกัน ความโค้งของเงาโลกที่เห็นขณะเกิดจันทรุปราคาจึงเป็นสิ่งที่พิสูจน์ให้เราได้ประจักษ์มานานนับพันปีแล้วว่าโลกกลม

จันทรุปราคาถูกแบ่งเป็น 3 ชนิด ขึ้นอยู่กับแนวการเคลื่อนที่ของดวงจันทร์เมื่อผ่านเงามืดและเงามัว หากดวงจันทร์ผ่านเฉพาะเงามัว เรียกว่าจันทรุปราคาเงามัว ซึ่งทำให้ดวงจันทร์มีความสว่างลดลงเล็กน้อย สังเกตเห็นการเปลี่ยนแปลงได้ยาก หากดวงจันทร์ผ่านเงามืดด้วย แต่เข้าไปไม่หมดทั้งดวง ดวงจันทร์จึงแหว่งเว้าไปบางส่วน เรียกว่าจันทรุปราคาบางส่วน และหากดวงจันทร์ผ่านเข้าไปในเงามืดหมดทั้งดวง ก็เรียกว่าจันทรุปราคาเต็มดวง

ขณะเกิดจันทรุปราคาเต็มดวง ดวงจันทร์อยู่ในเงามืดของโลกหมดทั้งดวงก็จริง แต่ดวงจันทร์ก็ไม่ได้มืดสนิทหรือหายไปในเงามืด เป็นเพราะแสงอาทิตย์สามารถกระเจิงและหักเหขณะ ผ่านบรรยากาศโลก แสงสีแดงซึ่งหักเหได้มาก ที่สุดจึงไปตกที่ผิวดวงจันทร์ เราจึงเห็นดวงจันทร์เป็นสีแดงหรือสีส้มขณะเกิดจันทรุปราคาเต็ม ดวง และหากมีคนอยู่บนดวงจันทร์ เขาจะเห็นด้านกลางคืนของโลกมีวงแสงสีแดง ส้ม และเหลืองล้อมรอบ

ความสว่างและสีของดวงจันทร์สามารถแตกต่างกันได้สำหรับจันทรุปราคาเต็มดวงแต่ละครั้ง ขึ้นอยู่กับดวงจันทร์เข้าไปในเงาลึกแค่ไหน ดวงจันทร์อาจมืดมากพอสมควร หากขณะเกิดปรากฏการณ์นั้นดวงจันทร์อยู่ใกล้ศูนย์กลางเงาโลก และอาจมืดมากเป็นพิเศษหากในช่วงก่อนเกิดจันทรุปราคามีภูเขาไฟบนโลกเกิดปะทุครั้งใหญ่ ซึ่งทำให้เถ้าธุลีจากภูเขาไฟขึ้นไปสะสมในบรรยากาศโลก ทำให้แสงอาทิตย์ถูกกรองให้มีความสว่างลดลงเมื่อผ่านโลกก่อนไปถึงผิวดวงจันทร์

ระยะเวลาที่ดวงจันทร์ทั้งดวงอยู่ในเงามืดของโลกขณะเกิดจันทรุปราคาเต็มดวงไม่เท่ากันในแต่ละครั้ง โดยหลักขึ้นอยู่กับเส้นทางการเคลื่อนที่ของดวงจันทร์เทียบกับเงาโลก อาจมีเวลาสั้นๆ เพียงไม่กี่นาที หากดวงจันทร์เคลื่อนเฉียดใกล้ขอบเงาและสามารถยาวนานได้ถึงเกือบ 2 ชั่วโมง หากศูนย์กลางดวงจันทร์ผ่านใกล้ศูนย์กลางเงาโลก สถิติในช่วง 5,000 ปี นับตั้งแต่ 2,000 ปีก่อน ค.ศ. ถึง ค.ศ. 3000 จันทรุปราคาเต็มดวงที่นานที่สุดมีระยะเวลาถึง 1 ชั่วโมง 46.6 นาที ส่วนจันทรุปราคาในวันที่ 31 ม.ค.ที่จะถึงนี้ มีช่วงบังหมดดวงยาวนาน 1 ชั่วโมง 16 นาที

ปรากฏการณ์ท้องฟ้า (14-21 ม.ค.)

เวลาเช้ามืดมีดาวพุธ ดาวอังคาร ดาวพฤหัสบดี และดาวเสาร์ ปรากฏอยู่บนท้องฟ้าด้านทิศตะวันออก ดาวอังคารและดาวพฤหัสบดีอยู่ในกลุ่มดาวคันชั่ง สังเกตได้ง่ายที่สุดใน 4 ดวงนี้ โดยดาวพฤหัสบดีสว่างกว่าดาวอังคารและอยู่สูงกว่าดาวพุธและดาวเสาร์อยู่ใกล้ขอบฟ้าในกลุ่มดาวคนยิงธนู โดยดาวพุธสว่างกว่าและอยู่ต่ำกว่าดาวเสาร์ ดาวพุธกำลังเคลื่อนเข้าใกล้ดวงอาทิตย์มากขึ้น ขณะที่ดาวเสาร์ทำมุมห่างจากดวงอาทิตย์มากขึ้น เราจึงเห็นดาวพุธได้ยากขึ้นทุกวัน

ต้นสัปดาห์เป็นปลายข้างแรม จันทร์เสี้ยวอยู่บนท้องฟ้าทิศตะวันออกในเวลาเช้ามืด วันที่ 15 ม.ค. จันทร์เสี้ยวบางๆ จะอยู่ใกล้ดาวพุธและดาวเสาร์ โดยมีตำแหน่งอยู่เหนือดาวเคราะห์ทั้งสองเล็กน้อย และค่อนไปทางซ้ายมือของดาวพุธและดาวเสาร์ ห่างที่ระยะ 3-4 องศา หลังจันทร์ดับในวันที่ 17 ม.ค. 2561 จะเข้าสู่ข้างขึ้น ดวงจันทร์ย้ายไปอยู่บนท้องฟ้าทิศตะวันตกในเวลาหัวค่ำ

สถานีอวกาศนานาชาติโคจรรอบโลกที่ความสูงประมาณ 400 กิโลเมตร ปรากฏให้เห็นได้ด้วยตาเปล่าเมื่อแสงอาทิตย์ตกกระทบ โดยมีลักษณะเป็นดาวสว่างเคลื่อนที่บนท้องฟ้า

คืนวันศุกร์ที่ 19 ม.ค. 2561 กรุงเทพฯ และบริเวณใกล้เคียงเห็นสถานีอวกาศเริ่มปรากฏเหนือขอบฟ้าทิศตะวันตกเฉียงใต้ในเวลา 19.53 น. จากนั้นเคลื่อนสูงขึ้น หายลับไปเมื่อเข้าสู่เงามืดของโลกในเวลา 19.55 น. ขณะอยู่ที่มุมเงย 33 องศา เช้ามืดวันเสาร์ที่ 20 ม.ค. 2561 สถานีอวกาศเริ่มปรากฏในเวลา 05.45 น. ขณะออกจากเงามืดของโลกทางทิศเหนือที่มุมเงย 16 องศา จากนั้นเคลื่อนสูงขึ้นไปทางขวา ถึงจุดสูงสุดในเวลา 05.48 น. ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือที่มุมเงย 42 องศา แล้วเคลื่อนต่ำลง สิ้นสุดใกล้ขอบฟ้าทิศตะวันออกเฉียงใต้ในเวลา 05.51 น.

ค่ำวันเดียวกัน สถานีอวกาศเริ่มปรากฏใกล้ขอบฟ้าทิศใต้ในเวลา 19.01 น. จากนั้นเคลื่อนสูงขึ้นไปทางซ้าย ถึงจุดสูงสุดในเวลา 19.04 น. ทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ที่มุมเงย 42 องศา แล้วเคลื่อนต่ำลง หายลับไปเมื่อเข้าสู่เงามืดของโลกทางทิศตะวันออกในเวลา 19.05 น. ขณะอยู่ที่มุมเงย 24 องศา (เวลาอาจคลาดเคลื่อนได้เล็กน้อย)